بخشی از مقاله
چکیده
خانواده به عنوان سنگ بنای جامعه دینی و واحد اصلی ساختار اجتماعی، جایگاه مهمی در شکلگیری انسان آینده و اجتماع آینده داردو از این روی عنصر و رکن بسیار مهمِ کلان الگوی آینده نیز خواهد بود. بنابراین، در تدوین الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت نیز ناگزیر از مطالعه و شناخت بدیلهای احتمالی آینده خانواده و همچنین عوامل و مؤلفههای مؤثر بر واحد خانواده هستیم. روندپژوهی در حوزه خانواده دامنه شناخت ما از بدیلهای احتمالی را افزایش خواهد داد. شناخت این بدیلها ما را با گسترهای از چالشها و پیامدهای احتمالی رودرو خواهد نمود که لازمه مدیریت و مواجه مناسب با این چالشها و پیامدها، تدوین سیاستها و برنامههای خلاقانهای متناسب با ساختارهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی کشور در آینده کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت خواهد بود.
الگوی مطلوب پیشرفت برای آینده جمهوری اسلامی ایران، الگویی است مبتنی بر انسان آینده، اجتماع آینده و فناوریهای آینده. از آنجایی که هر سه رأس مثلث پیشرفت، ارتباط تنگاتنگی با نهاد خانواده و آینده خانواده در ایران دارد، مطالعه دقیق روندهای مؤثر بر آن و همچنین شناخت بدیلهای احتمالی آن ما را در تدوین الگوی مطلوب پیشرفت یاری خواهد نمود. در این پژوهش تلاش کردیم تا ضمن اشاره به تحولات کلی آینده خانواده در جهان، با تأکید بر اهمیت خانواده در اجتماع و از دیدگاه اسلام به مطالعه روندهای اصلی تأثیرگذار پرداخته و با تأکید بر پیامدهای آینده، سیاستها و برنامههای تأثیرگذار در ساخت آینده مطلوب خانواده در نظام جمهوری اسلامی ایران را پیشنهاد دهیم.
مقدمه
امروزه بارها و بارها شنیده میشود که: در آینده خانواده از هم خواهد پاشید و اجتماعات بشری با بحرانی بیسابقه رودررو خواهند شد و یا اینکه گفته میشود: "خانواده" مهمترین مسئله روز جهان است؟ در جوامع انسانی، خانواده به گروهی از افراد گفته میشود که با یکدیگر از طریق-1 همخونی-2 تمایل سببی و یا -3 زندگی در مکان مشترک، وابستگی دارند. خانواده در بیشتر جوامع، نهاد اصلی جامعهپذیری کودکان است و در شکلگیری انسان آینده و اجتماع آینده نقش اساسی دارد.
آنچه که محتمل به نظر میرسد این است که در تمدن آینده بشری در میان انواع خانوادهها - هستهای، گسترده، تک والدی و قریب به 80 نوع دیگر - شکل واحد و چه بسا مسلطی وجود نخواهد داشت و تنوع ساختارهای خانواده را شاهد خواهیم بود. و افراد مطابق با سلیقه شخصی و عادات خود از یک شیوه زندگی به شیوهای دیگر روی خواهند آورد. خانواده نهادی اجتماعی با ابعاد گوناگون زیستی، اقتصادی، حقوقی، روانی و جامعه شناختی است که پایه ای ترین تشکل اجتماعی و اصلی ترین جز اجتماع است و همانند آیینه ای عناصر اصلی جامعه را در خود داشته و انعکاسی از سامان یا نابسامانیهای اجتماعی است.
- مظاهری و دیگران، 1388، ص. - 120 علاوه بر این، خانواده از مهم ترین عوامل موثر بر جامعه است و هیچ جامعه ای نمی تواند به سلامت دست یابد، مگر آنکه خانواده های سالمی داشته باشد - ساروخانی، . - 1375 امروزه مردم شناسان بر این باورند که پیدایی و تکامل خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی مقدم بر شکل گیری تمام نهادهای اجتماعی دیگر بوده است و این بدان لحاظ بوده است که زندگی اجتماعی و بقا و تداوم نسل، جز با شکل گیری خانواده و ایفای کارکردهای مختلف آن امری ناممکن بوده است.
- Kendall,2003 - خانواده بر نهادی به نام »ازدواج« بنیاد نهاده شده است. هر وقت دو نفر با هم ازدواج می کنند و یا فرزندی به دنیا می آید، موج تازه ای در داخل شبکه »خویشاوندی« ایجاد می شود و این موج جدید است که شمار زیادتری از خویشاوندان را نیز به هم پیوند می دهد. - ستوده،1389،ص. - 191 دگرگونی های نهاد خانواده، به عنوان کوچکترین واحد بنیادی جامعه، همیشه مورد توجه صاحب نظران بوده است، زیرا تغییرات نهاد خانواده بر دیگر نهادهای اجتماعی تاثیر می گذارد. - احمدی و دیگران،1391،ص. - 82 آینده خانواده، دوام و یا فروپاشی آن، همواره از مهم ترین دل مشغولی های جامعه شناسان بوده است.
به نظر می رسد، تحولات و دگرگونی های فراوانی که به مرور تقریبا در تمامی ابعاد و زوایای ساختی - کارکردی خانواده بوجود آمده است، از مهم ترین دلایل این دل نگرانیها میباشد - آزاد ارمکی و دیگران،1381،ص - 3وندل. بِل1 نیز درباره تغییرات خانواده و آینده آن بیان می کند » ما نمی دانیم احتمالا خانواده در آینده چه کارکردهایی خواهد داشت، نقش های احتمالی مرد و زن در آن چه خواهد بود، ارزش و معنای آتی والدینی و مادر بودن چه خواهد بود و اینکه نوزادان چگونه دوست داشته میشوند و پرورش خواهند یافت« .
اگرچه شدت و میزان این تحولات در همه جوامع همسان نیست و درجات مختلفی بر آن مترتب است، اما در شرایط کنونی، به لحاظ ارتباطات جهانی و نیز بروز تحولات و دگرگونی های کم و بیش مشابه و با شدت و ضعف های مختلف در اکثر جوامع زمینه هایی وجود دارد که ضرورت پرداختن به موضوع خانواده و آینده آن را گوشزد می کند - آزاد ارمکی و دیگران،1381،ص. - 3 به عبارتی تغییرات و تحولاتی که در غرب تحت عنوان مدرنیته و جهانی شدن اتفاق افتاده است پیامدهایی را از طریق دنیای اطلاعات و ارتباطات برسایر نقاط دیگر جهان بجای گذاشته است و چون همه این تحول از جهت درون نیست ودر جوامعی که وارد می شود، فر هنگ سازی نشده است، لذا بحران هایی را در زندگی مردم جهان بوجود آورده است و در این میان جامعه ایران از این تحولات دور نبوده است.
دست کم چند فرآیند عمده مانند گسترش آموزش اعم از آموزش ابتدایی یا گو نه های دیگر آ موزش، رشد رسانه ها و نفوذ آنها در زندگی فردی و جمعی، رشد شهر نشینی و تمرکز فزاینده جمعیت در شهرهای بزرگ، افزایش سطح آموزش زنان، توسعه فرآیند تفکیک اجتماعی و ... زمینه های اجتماعی ظهور خودهای جدید را فراهم کرده و گروههای اجتماعی که به اعتبار خودها و هویت های تازه می توان آنها را در گروههای جدید خواند درباره جهان اجتماعی خود به نحوی دیگر می اندیشند، با معیارهایی متفاوت آن را ارزیابی می کنند، خواستها و آرزوهای دیگری دارند و در مجموع سبک دیگری از زندگی را ترجیح می دهند .وبالطبع این تحول و دگرگونی بدلیل فرهنگی بودنش بیش از همه جا اثر خود را در کانون خانواده بجای می گذارد.
با توجه به اینکه از دیدگاه اسلام، هیچ بنایی نزد خداوند محبوب تر از خانواده وجود ندارد - روحانی،1390،ص - 8 و اولیای دین نسبت به نقش سرنوشت ساز خانواده در تامین سعادت فرد و جامعه، وقوف کامل داشته اند و رهنمودهای فراوانی درباره آن ارائه کرده اند - بستان،1384،ص - 97 و از سوی دیگر تغییرات و تحولات مرتبط با حوزه خانواده در ایران، پژوهش حاضر سعی دارد تا با شناسایی و بررسی روندهای موثر بر حوزه خانواده در ایران، به پیش بینی سناریوهای مرتبط با آینده خانواده ایرانی بپردازد.
