بخشی از مقاله
چکیده
سکونتگاه غیررسمی پیامد شهرنشینی وانتقال پارادایم اقتصادی، اجتماعی و صنعتی شدن است. به موازات توسعه شهری این ناهنجاری نیز بازتولید شده و گویی بقای آن تضمین می گردد. گزارش سازمان ملل تاکید می کند که سکونتگاه غیررسمی یک مقوله جمعیت شناسی تیست بلکه پدیده ای اقتصادی- اجتماعی است که در برنامه های توسعه به عنوان هدف اصلی باید به آن نگریست. تا به امروز در شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه این مهم مطرح شده، در حالیکه به علت عدم تعادلهای ساختاری در این جوامع، ابعاد مسأله دامنگیر شهرهای میانی و کوچک نیز شده است. در این میان شهر میانه اندام مرند نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با جمعیت 130هزارنفری خود که سالهاست که با معضل اسکان غیررسمی روبروست.
این رساله در پی آنست که با روش توصیفی تحلیلی، مطالعات میدانی و پیمایشی، مصاحبه عمیق و طرح پرسشنامه بتواند در راستای توسعه پایدارشهری با تشریح ویژگیهای اقتصادی اجتماعی، کالبدی و جمعیتی سکونتگاههای غیررسمی در شهر مرند - محلات 7گانه، با جمعیت 38106 هزار نفری - را بازشناسایی کرده و راهکارههای کاربردی با دیدگاه شهر نگر جهت ساماندهی این سکونتگاهها ارائه دهد. یافته ها نشان میدهد که رفع گسست فرهنگی-اجتماعی محلات از ساختار شهر و افزایش توان اقتصادی ساکنان، بالابردن کیفیت مساکن، زیرساختها و ارتقاء سرانه های شهری می تواند نیل به توسعه پایدار شهری را از دریچه ی ساماندهی سکونتگاه غیررسمی هموارتر سازد.
مقدمه
بر اساس مطالعات سازمان ملل، حاشیه نشنی و آلونک نشینی چالش اصلی هزاره سوم خواهد بود. در سال2020 رقم کلی حاشیه نشینان شهری تقریبا به 1400 ملیون نفر افزایش خواهد یافت که 1355 ملیون نفر آن به کشورهای جهان در حال توسعه اختصاص خواهد یافت و 75 ملیون نفر آن در کشورهای غرب آسیا که شامل ایران نیز می شود خواهد بود. [11 ] برای هر حرکتی که منجر به مهاجرت و در نهایت حاشیه نشینی شود عواملی را می توان ذکر کرد که عمده ترین آنها دو عامل گریزاننده و جذب کننده می باشد.
گروههای مهاجر بیشتر بر اثر نیروی دافعه روستا و در بعضی موارد عامل جذب کننده شهرها مهاجرت می کنند زمانی که عامل پس ران شهری - هزینه بالای زندگی - مختلف الجهت با دو نیروی پیشین سدی بزرگ فراروی مهاجرین به متن اصلی شهر قرار می دهد هسته های اولیه تجمعات حاشیه نشینی پی ریزی می شود. [5 ] ساکنان سکونتگاههای غیررسمی عمدتا از فرهنگ فقر برخوردارند آنان تنها مشکلات محله و ناحیه ای که در آن زندگی میکنند و شیوه زندگی خود را می شناسند. باید دید که توسعه پایدار شهری چگونه می تواند کلید گمشده این سکونتگاهها باشد.
طرح مساله
حاشیه نشینی اگر چه تاریخی دیرینه داشته و اکثر کشورهای جهان اعم از پیشرفته یا عقب نگهداشته شده دوره هایی از حاشیه نشینی را در شهرهای خود تجربه کرده اند اما مشکل اصلی در جهان عقب افتاده نهفته است چرا که گستردگی مساله در کشورهای جهان سوم، موضوع را به شکل حادتری عرضه می دارد. [6 ] عمده حاشیه نشینان مهاجران روستایی هستند که بدلیل پایین بودن سطح مهارتهای فنی و سطح سواد و فرهنگ نمیتوانند جذب شهر شوند لذا در زمینهای نامرغوب حاشیه شهر به صورت مجاز و غیر مجاز سکونت اختیار می کنند.
[ 1 ] حاشیه نشینان نه برای قاچاق و بزهکاری بلکه برای اصلاح و همبستگی به شهرها گام نهاده اند آیا میتوان حضور در شهر را نادیده گرفت و پذیرای آنها نبود جالب آنست که ساکنین سکونتگاهها به دلیل تأمین مسکن و خدمت ارزان با کمترین بار به شهررسمی نیروی کار ذخیره و ارزشی هستند که موجب رشد اقتصادی شهر بوده وبه بیانی حاشیه به متن یارانه می دهد18.[ 10] ملیون نفر از 55 ملیون نفر جمعیت شهری ایران در حاشیه شهرها که نزدیک به 1/3 شهرنشینان کشور را تشکیل می دهد، زندگی میکنند خواه ساکن مناطق مرکزی شهرها که از نظر فیزیکی حاشیه نشین نیستند اما از نظر روانی احساس حاشیه نشینی را دارند، در شهر میانه اندام مرند نیز تحت تأثیر عوامل جاذبه و دافعه روستایی-شهری سکونتگاههای غیررسمی پدیدارشده و استمرار مسأله تهدیدی در روند توسعه پایدار شهرشده و لذا این پارادوکس عمیق اقتصادی، زیستی و اجتماعی لزوم توجه به آنرا گریزناپذیر می گرداند.
اهداف
-شناخت و بررسی دقیق پدیده اسکان غیررسمی درشهر مرند-بررسی ماهیت اجتماعی و اقتصادی این سکونتگاهها و علل پیدایش-ارائه سیاستهای دستیابی به توسعه مشارکتهای مردمی - ارائه پیشنهاداتی در خصوص افزایش کیفیت مساکن، زیرساختها و ارتقاء سرانه های شهری در محلات مورد نظر-ارائه پیشنهاداتی مبنی بر افزایش توان اقتصادی ساکنان سکونتگاههای غیر رسمی-ارائه راهکارههای ارتقاء سرانه های شهری سکونتگاههای غیر رسمی-راهکارهایی در جهت رفع گسست فرهنگی اجتماعی محله و توانمندسازی.
پیشینه بحث
شروع بررسیها در زمینه اسکان غیررسمی در ایران را باید به دهه های 40 و50 نسبت داد که رشد شتابان و ناهمگون شهری آغاز شده است. پروفسور حسین زاده دلیر در سال 1361 در طرح تحقیق حاشیه نشینان تبریز که توسط جهاد دانشگاهی چاپ شده و در سال 1372 مقاله ای تحت عنوان حاشیه نشینی در جستجوی معنی و مفهوم به این مساله پرداخته است. مهدی یغما در پایاننامه کارشناسی ارشد با عنوان حاشیه نشینی چالشی فراروی توسعه پایدارشهری در سال 1393 و شاهرخ زاده دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه زنجان در مقاله اسکان غیررسمی، چالش ها و پیامدها ، به شکلی موشکافانه بحث کرده اند. این در حالیست که علیرغم تحقیقات صورت گرفته هنوز راهی بس دشوار پیش روی محققان این رشته وجوددارد.
مواد و روشها
روش تحقیق توصیفی -تحلیلی است و داده های مورد نیاز بروش زیر بدست می آید: -1مطالعات اسنادی.-2مطالعات میدانی و پیمایشی شامل تکمیل پرسشنامه، مشاهده و تهیه عکس از وضعیت کالبدی، اجتماعی و اقتصادی سکونتگاه.3 -از تکنیکهای کیفی نظیر مصاحبه عمیق با مسئولین شهرداری و ساکنین محلی بهره گرفته شده است. جامعه آماری از جمعیت 130 هزار نفری شهر مرند بروش کوکران محاسبه شده که شامل 383 نفر میباشد.
بحث تئوری
هنگامیکه جامعه روستایی شهری، ایلاتی یا عشایری تغییراتی بنیادی در زمینه فعالیتهای اقتصادی و روابط اجتماعی بوجود می آید، مازاد نیروی انسانی به مراکز بزرگ شهری که جایگاه تراکم و تمرکز ثروت است سرازیر می شود اما از انجاکه شهرها امکانات برای جذب این نیروی مازاد انسانی را ندارد آنها را پس زده و به حاشیه یا جایی که حداقل امکانات عرضه می شود می کشاند. پس زمانی که روستائیان فاقد امکانات از انزوا گریخته و به حاشیه شهرها روی می آورند در حقیقت به نوعی انتخاب دست می زنند آنان فلاکتی را رها کرده و در فلاکتی دیگر رها می شوند بتدریج به تعداد آنها افزوده می شود کانونهایی به شکل فیزیکی خاص که با فرم مساکن متعارف شهری متفاوت است ایجاد می گردد که زمینه را برای بوجود آوردن منطقه حاشیه نشینی فراهم میکند.
[6 ] بر اساس برآورد سازمانهای بین المللی فعال در زمینه اسکان بشر حدود یک میلیارد نفر از جمعیت جهان اکنون در زاغه ها و حاشیه های شهری به صورت اسکان غیررسمی زندگی می کنند با توجه به اینکه اکنون در قرن 21 حدود نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی می کنند شهرنشینی بستر انواع تضادها و تعارض های اجتماعی در هر کشوربه محل تمرکز ثروت و انباشت فقر تبدیل شده است. [
