بخشی از مقاله
چکیده
مقالهء حاضر در چهار گام نوشته شده است. نخست نویسنده با نیم نگاهی به ادبیات داستانی معاصر، برشی کوچک از تصویر کتابخانههای عمومی امروز را در کشورهای پیشرفته بازنمایی میکند. در این بازنمایی مهمترین مولفههای موثر بر موفقیت کتابخانههای عمومی به عنوان نهادی اجتماعی استخراج میشود. سپس نویسنده میزان همخوانی مولفههای موجود در این تصویر را با اصول و مبانی نظری علم اطلاعات و دانششناسی تطبیق میدهد. در گام چهارم نویسنده میکوشد بر بنیاد هفت مقولهء استخراجی از نمونهء برگزیده - که در این مقاله رمان »کافکا در کرانه« اثر »هاروکی موراکامی« است - روند احتمالی در مسیر پیشروی کتابخانههای عمومی را نشان دهد.تاکید بر قید »احتمالی بودن« اذعان به این واقعیت است که به دلیل شتاب و پیچیدگی روزافزون تحولات دنیایی که در آن زندگی میکنیم، هر پیشبینی ممکن دربارهء آینده همواره با سایهای از تردید همراه خواهد بود.
با این حال، هفت روند اصلی اثرگذار بر خدمات کتابخانههای عمومی که در این مقاله به آنها اشاره شده است، عبارتند از: خدمات همگانی و رایگان کتابخانههای عمومی، آزادی کاربران، تنوع منابع و خدمات، ایجاد حس تعلق به کتابخانه، زیباسازی و شادابسازی فضای کتابخانه، گسترش ارتباطات و تعاملات اجتماعی و افزایش سهم کاربران در خدمات و مدیریت کتابخانه. به این ترتیب میتوان نتیجه گرفت اگر متولیان و مدیران کتابخانههای عمومی نگران بقای این نهاد اجتماعی و پویایی آن در آینده هستند، ناگزیرند به این نکته توجه کنند که کتابخانههای عمومی باید برای مردم و در خدمت مردم باشند. کتابخانههایی که با درهایی باز خدمات رایگان خود را در اختیار عموم قرار دهند. بیآنکه گروه یا گروههایی از جامعه را به هر دلیل از خدمات خود محروم سازند یا با ایجاد موانع گوناگون مسیر دسترسی آزاد و همگانی به دانش و اطلاعات را مسدود کنند. زیرا حیات و بالندگی کتابخانههای عمومی مستلزم برخورداری این نهاد از امتیازها و امکاناتی است که آن را در رقابت با سایر عرضهکنندگان خدمات اطلاعرسانی توانمند سازد.
مقدمه
اگر بخواهیم آیندهای برای کتابخانههای عمومی ترسیم کنیم، چارهای نداریم مگر آنکه ابتدا به دیروز و امروز این نهاد اجتماعی نظری بیافکنیم. در واکاوی این کارنامه نیز بیشتر باید به مقولهها و مولفههایی توجه کنیم که موجب رونق و بالندگی این نهاد شدهاند. در این مقاله نمیخواهم این مفاهیم را از متون تخصصی علم اطلاعات و دانششناسی استخراج کنم، زیرا سایر متخصصان این حوزه پیش از این با جزئیات کافی به این موضوع پرداختهاند و آنچه بخواهم در این باب بنویسم تکراری خواهد بود. بنابراین، تصمیم گرفتم بازتابی - هر چند محدود - از تصویر کتابخانههای عمومی را در دنیای ادبیات داستانی معاصر جستجو کنم. از سویی این جستجو نیز نمیتوانست بسیار مفصل و دامنهدار باشد، زیرا مجالی که در این مقاله دارم مختصر و محدود است.
بنابراین، ناگزیرم به گزیدهای از گنجینهء ادبی موجود بسنده کنم. ضمن آنکه در جستجوی خود برای یافتن نمونهای که مناسب این مقاله باشد، به اثری ادبی نیاز دارم که جایگاه کتاب و کتابخانه در آن پررنگ باشد. اثری معاصر که کتابخانه نقشی اساسی در روایت آن ایفا کند و دادههای کافی برای این تحلیل در اختیارم قرار دهد.محصول این جستجو، رسیدن به رمان ژاپنی »کافکا در کرانه« بود. انتخاب این رمان نیز سه دلیل عمده دارد. نخست آنکه بخش عمدهای از روایتش در کتابخانهای عمومی میگذرد و شخصیت اصلی داستان - نوجوانی به نام »کافکا تامورا- « نیز بیشتر وقتش را آنجا میگذارند. دوم آنکه اثری معاصر است و تصویری که از کتابخانه ارائه میکند با واقعیت کتابخانههای عمومی در کشورهای پیشرفته - که در این اثر ژاپن بوده - بسیار همخوانی دارد.
هرچند کافکا در کرانه، ماهیتی سوررئالیستی دارد و روایت پیوسته در میان دنیای خیال و واقعیت در نوسان است، اما توصیفهایی که از کتابخانه در آن آمده بیش از آنکه مربوط به وجه خیالی داستان باشد، جزئی از فضای واقعیست. سوم اینکه بدیهی است که آنچه نویسندهء رمان - »هاروکی موراکامی- « از کتابخانه روایت میکند، بیش از آنکه مبتنی بر متون تخصصی علم اطلاعات و دانششناسی باشد، بر تجربهء زیستهء او استوار است. واکاوی تجربهء نویسندهای با این درجه از شهرت و موفقیت در عرصه ادبیات داستانی جهان میتواند بازتابی از نگرش کاربران فرهیخته از خدمات کتابخانه تلقی شودزیرا. موراکامی منطقاً نمیتوانسته روایت مربوط به کتابخانه را چندان دور از واقعیت موجود بنویسد. در این رمان هفت ویژگی اصلی کتابخانه عمومی را برگزیدهام که ابتدا به توصیف هر یک میپردازم و سهمی را که در آینده کتابخانه عمومی ایفا میکند، به اختصار تبیین خواهم کرد.
هفت گرایش احتمالی کتابخانههای فردا
بدیهی است که در این مقاله از کنار تمام ویژگیهای ادبی و داستانی رمان »کافکا در کرانه« میگذرم و به هیچ وجه در صدد بررسی فرم و ساختار آن نیستم. حتی ویژگیهای داستانی آن را نظیر بهرهمندی موراکامی از رئالیسم جادویی، طنز و تعلیق نیز نادیده میگیرم؛ و این ارزیابی را به منتقدان ادبی میسپارم. بلکه در این مقاله آنچه به کتابخانه عمومی مربوط میشود را به نوعی تحلیل مضمون - تحلیل تماتیک - 1 میکنم. تحلیل مضمون نیز شکل خاصی از »تحلیل محتوای کیفی«2 است، که در آن تحلیلگر »واحد تحلیل«3 خود را فراتر از کلمه و جمله در نظر میگیرد. در نتیجه بجای آنکه در صدد یافتن فراوانی مفاهیم مختلف در متن باشد، تلاش میکند از منظری کلی به آن بنگرد.
در نتیجه پس از مطالعه کامل متن قادر خواهد بود روندها و الگوهای کلان حاضر در آن را شناسایی کند. معمولاً نتیجهء تحلیل مضمونی نیز رسیدن به یک یا چند »مقوله مفهومی«4 است که بیانگر رویکرد موجود در متن مورد بررسی است.در این تحلیل نیز در جستجوی ویژگیهایی هستم که شخصیتهای داستان را به مراجعه به کتابخانه و استفاده از امکانات آن ترغیب میکند. زیرا بر این باورم که آنچه موراکامی در این رمان دربارهء کتابخانه مینویسد باید ریشه در »تجربهء زیستهء«5 او به عنوان یک کاربر کتابخانه در ژاپن و غرب داشته باشد. اگر جزء این بود توصیفات او از ویژگیها و خدمات کتابخانهای باید با واقعیت موجود در کتابخانههای عمومی این کشورها تفاوتی معنادار مییافت، که این گونه نیست. نتیجهء این تحلیل در هفت مقوله خلاصه شده است:
.1 همگانی و رایگان بودن خدمات کتابخانههای عمومی
کتابخانهء عمومی به همهء مردم تعلق داشته، دارد و خواهد داشت. اگر کتابخانهء عمومی میخواهد زنده بماند و به حیات خود ادامه دهد چارهای جز مردمی بودن ندارد. زیرا بنیاد آن بر این اصل استوار است. همهء شهروندان یک کشور در هر سن و موقعیت اجتماعی که باشند میتوانند از خدمات کتابخانههای عمومی استفاده کنند. این همگانی
