بخشی از مقاله
چکیده
در کنار مردان حماسه ساز، همواره زنان نیز نقش بزرگی در تحقق انقلابهای تاریخ ایفا نمودهاند. پیروزی انقلاب اسلامی ایران را می توان عینیترین نمونهی این مشارکت قلمداد نمود. در حماسهی شگرف عاشورا نیز همگان به یقین باور دارند صبر و مقاومت و جهاد ستودنی زینب کبری - س - بود که نهضت امام حسین را جاودانگی بخشید. نقش زنان در این حماسه بعد از شهادت آغاز میشود اما درمیان زنان حاضر در کربلا، شخصیت برجستهی حضرت زینب - س - بیش از دیگران بر تارک تاریخ درخشیده و نگاه نافذ اهل قلم و هنرمندان و بویژه شاعران را به خود جلب کرده است. در مقالهی حاضر تلاش شده با نگاهی دقیق اشعار برجستهی شاعران معاصر عربی و فارسی را در مورد حضرت مورد بررسی قرار دهیم تا ضمن روشن شدن نحوهی ظهور و تجلی شخصیت ایشان در شعر دو زبان، تفاوتهای ادیبان دو فرهنگ و ملت در ترسیم این شخصیت نمایانده شود. افزون برآن، موضوع اسارت نیز به سبب پیوند نزدیک با زنان عاشورایی در اشعار دو زبان مورد تحلیل قرار گرفته است. برخی از دستاوردهای مقاله نشان می دهد در ترسیم شخصیت حضرت زینب - س - شجاعت و دلاوری، سخنوری و بلاغت، بیش از دیگر صفات در شعرعاشورایی فارسی تجلّی یافته در حالی که بیشترین صفت در شعر عربی مظلومیت است . همچنین در شعر فارسی شخصیت ایشان بسیار دقیقتر و جزئیتر پرداخته شده است.
کلید واژگان: شعر فارسی، شعر عربی، حضرت زینب، زن، عاشورا
-1 مقدمه:
آنچه مسلم است زن نیز به عنوان یک انسان همچون مردان از حق حیات برخوردار بوده و جوامع بشری باید بادر نظر گرفتن ارزشها و توانمندیهای او تدبیری برای بهره گرفتن از این کانون پربار بیاندیشند و زمینه را برای حضور زن در جامعه و در عرصه فعالیت های مختلف فراهم کنند. اما نگاه به تاریخ گذشته بشری در میان اقوام و ملل مختلف نشان از نادیده گرفته شدن این موجود ارزشمند و حتی ظلم و بیعدالتی در حق او دارد . یکی از نویسندگان معاصر عرب با بررسی شرایط زنان در میان اقوام گذشته میگوید:" انسانیت زن در گذشته از بین رفته و ارزشی در نزد مردان نداشت. زن نقشی در زندگی ایفا نمی کرد، حتی اعتقاد برخی اقوام نصاری بر آن بود که آیا زن انسان است که روح دارد یا حیوان نجسی است که روحی ندارد؟ مساوات و برابری میان فرزندان دختر و پسر و همسران ازبین رفته بود همچون آنچه در میان هندوها و عرب بود. زنان مجبور به تحمل حقارت و پستی و انجام کارهای پست چون زنا و سرگرم ساختن مردان بودند. زن هیچ گونه ارتباطی به دین نداشت و در برابر دینداری او ممانعت به عمل می آمد .
زن محروم از حقوق شخصی و اقتصادی خویش بود." - ابن عبدالعزیز، - 536 این امر در جوامع شرقی بسیار شدیدتر بود. اما با آغاز دوره معاصر وفعالیت اندیشمندان و علمای دین و نظریات اصلاح گرایانه برخی از روشنفکران از یک طرف و ورود اروپائیان به کشورهای عربی از طرف دیگر زمینه تحول اجتماعی زنان را فراهم شد و بسیاری منادی آزادی زنان گردیدند . گرایشات اصلاح طلبانهای که با تبدیل شدن به غربگرایی و تبلیغ فرهنگ غرب خود زمینه نابودی بیشتر زنان را فراهم کرد. بررسی وضعیت زنان در کشورهای عربی و ایران در دوره معاصر نشان می دهد زنان عرب تنها در دهه های پایانی قرن بیستم توانستند به ابتدائی ترین حقوق خویش چون تحصیل، حضور در جامعه و مشارکت در فعالی ت های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی دست یابند. این شرایط بخصوص در برخی کشورها چون عربستان بسیار بحرانیتر است. به گزارش سازمان ملل متحد و اتحادیه عرب جامعه عربستان محافظه کارترین و سنتی ترین جامعه را دارد و تا چهل سال پیش حتی یک مدرسه دخترانه در عربستان سعودی وجود نداشت و امروزه مدارس دخترانه انگشت شمار است - موحدی ،2006،ص - 14
همین منبع در بازار کار زنان در کشورهای عربی می گوید: در حال حاضر اگر 55 درصد فارغ التحصیلان دانشگاه کشورهای عرب را زنان تشکیل دهند اما تنها 5 درصد آنان پس از اتمام تحصیل به نی روی فعال در بازار کار می پیوندند. در سطح جهانی نیز گفته شده" نرخ مشارکت زنان عرب در بازار کار سطح جهان از همه مناطق دیگر کمتر است." - کولایی، 1385،ص - 13 مقایسه این وضعیت با شرایط زنان در ایران خود نشان دهندهی میزان تفاوت بین دو جامعه است . تاریخ نشان میدهد زنان ایرانی پیش از همنوعان خود در جامعهی عربی به حقوق خویش دست یافتهاند .اما تفاوت ملموس وبارز میان ارزشمندی زنان در جامعه ایران و عرب را می توان در جریان حوادث سال 57 و پیروزی انقلاب اسلامی یافت. رهبران دینی - سیاسی کشور همواره بر نقش برجستهی زنان در به ثمر رسیدن انقلاب تاکید کرده و پس از انقلاب نیز روز به روز عرصهی فعالیت زنان در جامعه گسترده گردید. با این آگاهی ابتدایی نسبت به شرایط دو جامعه به بررسی نگاه شاعران دو ملت نسبت به شخصیت برجستهی حضرت زینب - س - می پردازیم.
-2 زینب کبری - س - در شعر عربی و فارسی:
پرداختن به شخصیت حضرت زینب به عنوان عضوی ازمجموعه ی زنان حاضر در کربلا، یا یک شخصیت مستقل، از رویکرد-های مختلف ایرانیان و عرب در این موضوع است. در شعر عاشورایی عربی شاعران در اغلب موارد شخصیت زینب کبری را در زیر مجموعهی"حریم اهل بیت، بنات النبی، آل االله، نساء"و. . مطرح ساختهاند. در حالیکه درشعرفارسی شخصیت زنان تحت الشعاع شخصیت زینب قرار گرفته، و در وجود او خلاصه شدهاند. امری که موجب حضور برجستهتر و بیشتر زینب کبری - س - در مقایسه حضور دیگر زنان در شعر عاشورایی فارسی گردیده است. حضور برجستهی حضرت زینب - س - در مقاطع مختلف حادثهی عاشورا، نقش مؤثر ایشان در زنده نگه داشتن نهضت امام حسین و مصائب فراوان و سنگین وارده بر حضرت در کربلا و بعد از آن موجب شد تا نام زینب با این نهضت گره خورده و شاعران در ادوار مختلف تاریخ، با شور و شعور خویش به ابعاد مختلف شخصیت ایشان بپردازند.
با توجّه به مراحل مختلف و نوع حضور زینب - س - در جریان حادثهی عاشورا، سه محور شخصیتی برای ایشان میتوان در نظر گرفت: -1 آلام و مصائب و صبر بر آنها -2 پاسداری و صیانت -3 بلاغت و سخنوری که مهمترین ابعاد شخصیت حضرت زینب را تشکیل داده و با شاخصهای متفاوت در شعر فارسی و عربی انعکاس یافته است. در میان شاعران انتخابی، آمار 60 درصدی ایرانیان و 30 درصدی شاعران عرب در پرداختن به شخصیت زینب نیز مبین این مطلب است. شاید بتوان ریشههای این اختلاف را در تفاوتهای فرهنگی دو ملت و نوع نگاه جامعهی عرب و ایران به زنان و جایگاه اجتماعی آنان در جامعه جستجو کرد. صرفنظر از پیشرفت زنان و بهبود وضعیت آنان دردهههای اخیر، بر کسی پوشیده نیست که زنان در جامعهی عرب، از دیر زمان از جایگاه والایی برخوردار نبوده وتا مدتها از مشارکت در امور اجتماعی، سیاسی و اقتصادی باز داشته میشدند. چنانکه هنوز هم در برخی کشورهای عربی این وضعیت ادامه دارد. سیر صعودی حضور زینب کبری در اشعار عاشورایی فارسی نیز میتواند نشان دهندهی افزایش مشارکت زنان در جامعهی ایران در طول صد سال اخیر باشد. از دیگر تفاوتهای شعر عاشورایی فارسی و عربی در ترسیم شخصیت این بانوی عظیم الشان، می توان به عناصر تشکیل دهندهی شخصیت ایشان در دو زبان اشاره کرد.
2-1 -فضایل حضرت در اشعار عاشورایی:
نموداربالا بیانگر مهمترین عناصر، فراوانی صفات و اختلافات آنها در دو زبان است. شجاعت و دلاوری، سخنوری و بلاغت، مظلومیت، ظلم ستیزی، پاسداری و صیانت، صبر و هدایتگری از برجستهترین و پربسامدترین عناصری است که بیش از دیگر صفات در شعر عاشورایی فارسیتجلّی یافته و شخصیت برتر و مبارز زینب کبری را به تصویرکشیده است. در حالیکه در شعر عربی مظلومیت با بیشترین فراوانی و در مرتبهی بعد شجاعت و بلاغت مورد توجه شاعران عرب قرارگرفته که در ادامه به ذکر نمونه ای ازآنها اکتفا میشود وموارد دیگر به صورت ارجاع ذکر میگردد:
سبزواری در بیان صفت شجاعت و دلاوری حضرت چنین میگوید:
عسیلی،حضرت را شیری زخمی و غرّان به تصویرکشیده که از نعرهی فریادش،رعشه بر قامت عالم افتاده است: هٌألَزَأبْوَرَتْبُعَدَی جَرَاحِهَا فَزَلتَتْلِزَئِیرِهَاالْأقْطَارُ 1406 - ، - 545 و یا ابراهیم نصیراوی،علی در میدان نبرد را، در وجود زینب متجلّی مییابدکه با زبان شمشیرگونهاش، حق شجاعت و دلیری را ادا کرده است.او بهسان پدر همواره در استدلال و نبرد بر دشمن خود غالب و پیروز بود: تَحْکِی عَلِاًیوَوْیمُالْرَوعرِعْفُهُی سَالَهََ حََقّاًعْیطِیبِال صَارِماً وَ فَمَا ما احْتجﱠ إلّاکانَوسِرادﱡالنﱢمُنک أو کَرﱠ إالّا و کانَ الخَصْمُنهَزِمَا - الحسن،1418ق، - 215 - ر.ک: محمدزاده،1386ش،1159؛خوشدل تهرانی،1364ش،57 ؛انسانی،377 1386و،232؛حافظی، 1375ش،77؛ مجاهدی،1376ش،71؛ اسرافیلی،1378، 93؛شبّر،1409،290/10؛آل طعمه،1422ق،250، 65؛سلامه،285،1961؛الفرطوسی،1978، 373/3؛الوائلی،1412، 26؛ شکور، 1383، - 217
سخنوری و بلاغت، صفت بارزی است که شاعران معاصر از آن سخن گفتهاند:
زینب ای شیرازه یأمّ الکتاب ای به کام تو زبان بوتراب
ای بیانت سر به سر طوفان خشم نوح می دوزد به طوفان تو چشم
در کلامت هیبت شیر خدا در زبانت، ذوالفقار مرتضی
