بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی تنبیه به عنوان یکی از مصادیق کودكآزاري از دیدگاه والدین، اجرا شد. در این پژوهش، تلاش شد براي چهار سوال کلی پاسخهایی از جانب والدین فراهمآید: تنبیه چیست؟ عللآنکدام است؟ چقدر در تربیت موثر است؟ و راهکارهاي جایگزین آن کدامند؟ اطلاعات لازم از طریق پرسشنامهاي محقق ساخته جمعآوري شد. روایی این پرسشنامه از طریق روایی صوري و پایایی مشاهدهگران به مقدارrs=/83 محاسبه شد.
نمونه پژوهشی شامل200 نفر - 130زن و70مرد - به روش خوشهاي چندمرحلهاي از بین نواحی چهارگانه آموزش و پرورش شهر شیراز انتخاب شد. پرسشنامهها در زمان برگزاري انجمن اولیا و مربیان بین اولیا توزیع شد. تجزیه و تحلیلهاي اولیه و آمار توصیفی دادهها نشان دادکه والدین عموماً تنبیه را به عنوان استفاده از نیروي فیزیکی جهت واداشتن کودکان به انجام رفتارهاي مناسب در نظر میگیرند.
در موردکارآمدي، بیش از%72 از پاسخگویان، تنبیه را ابزاري نسبتا کارآمد و اثرگذار جهتکنترل و تأدیب کودك به حساب میآورند. از نظر علتهایی که موجب میشود از تنبیهجسمانی استفاده کرد، والدین بیتوجهی کودکان به مسائل اعتقادي و عرف دینی، مسائل اجتماعی، مسائل تحصیلی و مسائل اقتصادي را برشمردند. مقایسههاي درون گروهی نشان داد که در این دیدگاهها، بین پدران و مادران تفاوت معناداري وجود ندارد. درجمعبندي پاسخها به سومین سؤال، والدین معتقدند علیرغم کارآمدي تنبیهجسمانی، آن را شیوهاي مطلوب نمیدانند و از کاربرد آن، ناخشنودند.
به عنوان شیوههاي جایگزین، راهکارهایی مثل حفظ خونسردي، دادن فرصت عذرخواهی و جبران به کودك، ریشهیابی مشکل،ترك کردن محیط، محرومکردن و قهرکردن با کودك را مطرح نمودند. طبق مجموعه یافتهها هنوز استفاده از تنبیه شیوهاي مرسوم در بین خانوادهها جهت تادیب فرزندان میباشد و بی توجهی به مسائل اعتقادي و عرف دینی عمده علت تنبیه کودکان است. عمده راهکار جایگزین که عصاره نظرات گوناگون میباشد، نیز شفاف سازي مسئله قبل عملِ تنبیه بیان شده است.
مقدمه
در طول تاریخ، کودکان بهعنوان یکی از آسیبپذیرترین گروههاي جامعه، همواره در معرض خطرات بیشماري بوده و از این طریق صدماتی دیده اند که گاه به قیمت از دست رفتن جان آنها تمام شده است. این آسیبها که تحت عنوان »کودك آزاري« از آنها یاد می شود، هنوز هم وجود دارد و آزار کودکان را موجب می گردد. بر اساس گزارش یونیسف، سالانه 257 میلیون کودك در جهان مورد آزار قرار میگیرند - خبرگزاري فارس، . - 1385/7/17 سازمان بهداشت جهانی - - 2004 کودك آزاري را آسیب یا تهدید به سلامت جسم یا روان و سعادت و رفاه و بهزیستی کودك به دست والدین یا افرادي که نسبت به او مسئول هستند، میداند. مطابق راهنماي وزارت بهداشت بریتانیا - - 1991 کودك آزاري به عملی گفته می شود که »آسیب عملی یا احتمالی به کودك بزند.
« برخی صاحبنظران پیشنهاد دادهاند که تعاریف باید بر مشخصه اصلی کودكآزاري متوجه باشد؛ یعنی سوءاستفاده بزرگسالان از توان قدرت و کنترل خود در هر شکلی از اشکال سوءاستفاده - اسکوز و بنتوویم،1994، به نقل از رهمنا و فریدي،. - 1388 خوشابی - - 1387 کودك آزاري را رفتاري میداند که در آن کودك توسط اطرافیان مورد سوءاستفاده جسمی، جنسی یا عاطفی قرار میگیرد یا نسبت به به رفع نیازهاي اولیه او غفلت میشود. زمانی که کودك آزاري را بررسی میکنیم، باید به شیوههاي معمول تربیت فرزندان در فرهنگ غالب محل نیز توجه داشته باشیم.
در عین آنکه کودکان اغلب بیشتر از یک نوع کودكآزاري را تجربه میکنند و همپوشی زیادي بین انواع این آزارها وجود دارد، بهطور معمول میتوان کودكآزاري را به سوءاستفادههاي جسمی، عاطفی، جنسی، صنعتی، تحصیلی و غفلت و بی توجهی تقسیم کرد - اتکینسون و هورن بی، . - 2002 تنبیهبدنی بهعنوان یکی از مصادیق کودكآزاري به شکلها و انواع مختلفی تعریف و تقسیم شده است. در پاراگراف6/40 از راهنماي وزارت بهداشت بریتانیا - - 1991 تنبیهبدنی یا سوءاستفاده جسمی چنین تعریف شده است: »وارد آوردن آسیب جسمی واقعی یا محتمل به کودك و یا ناکامی در پیشگیري از وارد آمدن آسیب به کودك.« لذا نیشگون گرفتن، کتک زدن، لگد زدن، سوزاندن و تکان دادن و نیز مسموم کردن یا خفه نمودن عمدي از مصادیق این نوع کودكآزاري هستند.
در اکثر موارد این آزار و اذیتها بهخاطر تنبیه بدنی و انضباطی به شکل مفرد آن است - اتکینسون و مري، . - 2002 اسکینر - - 1971 تنبیه را با استفاده از مفاهیم خوشایند و ناخوشایند تعریف میکند و بیان می دارد که تنبیه زمانی رخ میدهد که پاسخ چیز مثبتی را از موقعیت حذف کند یا چیزي منفی به آن بیفزاید. به زبان متداول تنبیه دور ساختن چیزي از ارگانیسم است که خواستار آن است، یا دادن چیزي که طالب آن نیست - السون و هرگنهان، . - 2009 اسکینر در مطلبی دیگر اظهار می دارد که در تنبیه پیامد نامطلوب رفتار ارائه یک محرك آزارنده به دنبال رفتار ارگانیسم است و بیان می دارد تنبیه عبارت است از ضعیف شدن یا کاهش احتمال بروز یک رفتار پس از ارائه تقویت کننده منفی یا محرك آزارنده به دنبال آن - سیف . - 1387 گاتري - 1953 - میگفت کارآمدي تنبیه به وسیله آنچه که تنبیه ارگانیسم تنبیه شده را به انجام آن وامیدارد تعیین می گردد.
تنبیه نه به علت ناراحتیاي که ایجاد میکند، بلکه به سبب اینکه نحوه پاسخدهی فرد به محركهاي معین را تغییر می دهد، موثر است. تنبیه تنها در صورتی موثر است که پاسخ تازهاي را به محركهاي قدیمی ایجاد کند - سیف، . - 1389 تحقیقات نشان داده که کودکان دچار سوءاستفاده جسمی و تنبیه بدنی در معرض خطر مشکلات هیجانی بسیاربزرگ و شدیدي قرار دارند که احتمال دارد در آینده مزمن و گسترده شود. پژوهشها نشان می دهد که سوء استفاده جسمی و تنبیه بدنی شایعترین نوع کودك آزاري در جهان است - یونیسف، 2006؛ به نقل از خبرگزاري فارس،. - 1385/7/17 بررسیها نشان داده 75 درصد موارد تنبیه جسمانی توسط والدین، 15 درصد توسط بستگان و 10 درصد توسط مراقبین کودك انجام می شود.
- خوشابی، . - 1387 در پژوهش دیگري که توسط خوشابی و همکاران - - 1386 بر روي 1500 دانشآموز دوره راهنمایی شهر تهران انجام گرفت، این نتیجه حاصل شد که حدود 38 درصد دانش آموزان مورد آزار جسمی خفیف، 35 درصد موردآزار جسمانی شدید، 25 درصد مورد غفلت و 62 درصد مورد آزار عاطفی قرار گرفته اند. فیشر و همکاران، 1997در تحقیقی عنوان کردند که یک سوم کودکانی که دچار سوءاستفاده جسمانی شدهاند به یک اختلال مخرب مثل ADHD و یا اختلال رفتاري دچار میشوند، یک چهارم آنها به اختلالهاي خلق و خو و بیش از نیمی از آنها به اختلال اضطرابی مبتلا میشوند - به نقل از اتکینسون و هورن بی، . - 2002 شیرازي - 1388 - ضمن جمعبندي تحقیقات و نظرات به متفاوت بودن مفهوم تنبیه در اذهان اشاره میکند و مینویسد:»گاه خشونت، کتک زدن، توهین و... ظاهرا به قصد اصلاح کودك انجام میشود در حالی که این رفتارها به هیچ وجه جایگاهی در تربیت ندارند ونوعی کودكآزاري محسوب می شوند.
« طبق تحقیقاتی که عنوان شد و باتوجه به عدم اطلاع برنامه ریزان و متخصصان تعلیم و تربیت از نوع تفسیري که مردم از مفهوم تنبیه دارند و نیاز به بازبینی مجدد علل کاربرد تنبیه در بین والدین به دلیل تغییر مستمر شرایط اجتماعی و همچنین روند رو به افزایش کودك آزاري جسمی در ایران - روزنامه اعتماد، شماره - 1789 و با توجه به لزوم سنجش رضایت خانوادهها از اعمال تنبیه جهت تعیین کارآمدي آن و نیز ضرورت جایگزینی شیوههاي تربیتی دیگر از نظر دستگاه امروزي تعلیم و تربیت و هماهنگی آن شیوهها با روشهاي تربیتی نهاد خانواده، هدف پژوهش حاضر بهصورت بررسی چیستی، علل، کارآمدي و راهکارهاي جایگزین تنبیه از منظر والدین تعیین شد. در این پژوهش تلاش شده است براي چهارسوال کلی پاسخهایی ازجانب والدین فراهم آید: تنبیه چیست؟ علل آن کدام است؟ چقدردر تربیت موثر است؟ و راهکارهاي جایگزین آن کدامند؟
روش پژوهش
جامعه و نمونه مورد مطالعه: جامعه پژوهش را کلیه والدینی تشکیل میدهد که در سال تحصیلی 90-91 فرزندشان در یکی از مدارس ابتدایی شهر شیراز مشغول تحصیل می باشد. نمونه پژوهشی به حجم 200 نفر - 130 زن و70 مرد - به روش خوشهاي چندمرحلهاي از بین نواحی چهارگانه آموزش و پرورش شهرشیراز انتخاب گردید. بدین صورت که از بین 4 ناحیه، نواحی 1و 3و از هر ناحیه 2 مدرسه و از هر مدرسه 2 کلاس در نظر گرفته شد. میانگین سنی شرکت کنندگان 38 /63 سال بود. میانگین تحصیلات فوق دیپلم بود.
ابزار گردآوري اطلاعات: اطلاعات لازم براي پژوهش از طریق پرسشنامهاي محقق ساخته جمعآوري شد. این پرسشنامه داراي 5 گویه است که دو گویه اول بنا به ماهیت سوال تحقیقی به شکل سوال باز پاسخ طرح شدند و سه گویه دیگر به شکل درجه بندي و تعیین اولویت در نظر گرفته شدند. روایی پرسشنامه مذکور از طریق روایی صوري و پایایی مشاهدهگران به مقدارrs=/83 محاسبه شد.
روش اجرا: پرسشنامهها به شکل گروهی و با هماهنگی مدرسه در زمان برگزاري جلسه انجمن اولیا و مربیان بین اولیا توزیع شد و توضیحات کافی قبل از اجراي کار بهطور کامل در اختیار شرکت کنندگان گذاشته شد. از لحاظ اخلاقی زمان توزیع پرسشنامهها طوري انتخاب شده بود که کمترین استرس را به مشارکت کنندگان وارد نماید. همچنین توضیح داده شد که پاسخ غیر واقعی دادن و کتمان حقایق از لحاظ اخلاقی درست نیست و نتایج پژوهش را خدشه دار خواهد ساخت.
یافته ها
یافتهها نشان داد که والدین عموماً تنبیه را به عنوان استفاده از نیروي فیزیکی جهت واداشتن کودکان به انجام رفتارهاي مناسب در نظر میگیرند. در موردکارآمدي، بیش از%72 از پاسخگویان، تنبیه را ابزاري نسبتاکارآمد و اثرگذار جهت کنترل وتأدیب کودك به حساب میآورند. از نظر علتهایی که موجب میشود از تنبیهجسمانی استفاده کرد، %45 از والدین بیتوجهی کودکان به مسائل اعتقادي و عرف دینی،%37 ازآنها مسائل اجتماعی،%10 مسائل تحصیلی و%7 به مسائل اقتصادي اشاره کردهاند. مقایسههاي درون گروهی نشان داد که در این دیدگاهها، بین پدران و مادران تفاوت معناداري وجود ندارد.
دیدگاه خانوادهها درباره تنبیه همان دیدگاه سنتی است و هنوز تنبیه را به معناي تنبیه بدنی و خشونت فیزیکی در نظر میگیرند و شاید دلیل این امر تربیت یافتگی خود والدین با این شیوه انضباطی و خوگیري بدان باشد. همچنین بی اطلاعی از شیوههاي نوین جایگزین یا عدم درست کاربرد آنها عامل دیگري براي استفاده بیشتر از ابزارتنبیه بدنی است. علت اینکه والدین علی رغم اذعان به کارایی تنبیه بدنی از کاربرد آن ناراضیاند به نوع احساسات ناخوشایند و عذاب وجدانی که بعد از تنبیه کودك گریبان گیرشان میشود، برمیگردد.
همهگیر و مقدس بودن اعتقادات و عرف دینی حاکم بر جامعه و تعصبات خاص مردم در این حوزه، قاعدتا به سختگیريهایی جهت حفظ حرمت حریم مقدسات میانجامد که شکستن این حریم از ناحیه هرکسی باشد، بسته به نوع حریم شکن اش هم از طرف خانواده و هم از طرف جامعه مورد مواخذ، توبیخ و تنبیه قرار میگیرد و کودکان نیز از این امر مستثنی نیستند. همین دلایل کافی است تا درك کنیم چرا والدین اولویت اول تنبیه را به امور اعتقادي و مذهبی اختصاص دادهاند. نوع شیوههاي جایگزینی که والدین ذکر کردهاند عموما به شفاف سازي مسئله قبل از عمل تنبیه اشاره دارد و این بدان دلیل است که این روشها، روشهاي پیچیدهاي نیستند و غالبا از قدیم در بین مردم مرسوم بودهاند و ممکن است والدین بعضا استفاده کرده باشند یا در مورد خودشان در کودکی اجرا شده باشد.
لذا بر متخصصان و دستگاه تعلیم و تربیت واجب تام است که اولا به منظور پیشگیري و کاهش تنبیه بدنی، سعی در نهادینه سازي اصول و مفاهیم دینی به کودکان نماید تا کمتر به انجام رفتارهایی که مغایر با ساختار دینی جامعه بپردازد و در نتیجه کمترمتحمل تنبیه شوند.دوما باید والدین را به انعطاف پذیري، داشتن سعهي صدر و دیدن آموزشهاي ویژه در رابطه با فرزند پروري فراخواند و بستر اجتماعی مناسبی را جهت تعامل والدین و فرزندان فراهم ساخت. سوما آثار منفی و زیانهاي تنبیه بدنی و راهکارهاي جایگزین و چگونگی کاربرد درست آن را باید به خانوادهها شناساند.
