بخشی از مقاله
چکیده
ضرورت مدیریت در زندگی اجتماعی از بدیهیات است و هیچ نیازی به برهان و استدلال ندارد. از دیرباز متفکران و اندیشمندان در صدد تبیین اصول آن برآمده، در این زمینه پژوهش های فراوان انجام داده و کتب و مقالات زیادی نوشتهاند. در کشور ما نیز به ویژه پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، اصول مدیریت از دیدگاه اسلامی اهمیت فراوانی پیدا نموده است. یکی از ابزارهای مدیریت تشویق و تنبیه است که در اسلام نیز به آن توجه کافی شده است.
واژگان کلیدی: قرآن، مدیریت، تشویق و تنبیه، اصول مدیریت.
مقدمه
در جهان معاصر سازمانها رکن اصلی جوامع بشری هستند. شرایط مختلف زمانی و مکانی و نیازهای گوناگون انسانها باعث ظهور و گسترش روزافزون سازمانها و موسسات مختلف شده است. سازمانها هنگامی میتوانند در انجام مأموریتها و رسیدن به اهداف مطلوب خود موفق شوند که از مدیریتی توانمند و کارآمد برخوردار باشند، زیرا مدیریت مهمترین عامل تداوم حیات و استمرار موفقیت سازمانها است و مدیریت نقشی بسیار مهم تعیین کننده را در رشد، بالندگی و پیشرفت هر سازمان بر عهده دارد. در منابع دینی نیز برای اهمیت مدیریت مدیران شایسته، مطالب بسیاری را میتوان یافت.
از دیدگاه دانشمندان علم مدیریت، یکی از بحثهای مورد اتفاق علم مدیریت، تشویق و تنبیه است یعنی یکی از وظایف مدیر لایق استفاده از ابزار تشویق و تنبیه در محدوده کاری خود اوست. این مقاله سعی کرده است که به بررسی این مورد از دیدگاه قرآن و اسلام بپردازد.در دیدگاه اسلامی از روش تشویق و تنبیه برای برانگیختگی، بازدارندگی وشکوفاسازی استعدادهای انسان در جهت کمال بهره گرفته میشود. البته در تربیت اسلامی اصل بر تشویق و ترغیب است نه تنبیه و مجازات. تنبیه باید کاملا سنجیده، حساب شده و دقیق باشد و به هیچ وجه از حد و مرزمشخص فراتر نرود. زیرا هرگونه بی-دقتی در آن اثرات منفی جبرانناپذیری را به همراه خواهد داشت.
بنابراین در استفاده از این روش، حساسیت فوقالعادهای وجود دارد زیرا ساختار عاطفی انسان طوری است که اگر در ازای فعالیت به او پاداش دهند آن نوع فعالیت برایش خوشایند میشود و اگر بعد از انجام کاری تنبیه شود، از آن کار دور میشود و تکرارش برای او آزاردهنده خواهد بود. پس این دو عامل یعنی پاداش و کیفر در اصلاح و تغییر رفتار انسان با رعایت شرایط خاص بسیار تأثیرگذار میباشند.
تعریف تشویق
تشویق در لغت به معنای آرزومند کردن، به شوق افکندن و راغب ساختن است. در اصطلاح عبارتست از عاملی بتواند منشأ ایجاد ذوق و شوق، تحرک و امید و علاقه شود. تشویق یک هدف واقعی است که دستیابی به آن انگیزهای را ارضاء میکند. تشویق عبارتست از قول یا عملی که از کار فرد قدردانی میکند مثل لبخند زدن، اظهار محبت، آفرین گفتن، هدیه دادن در حضور جمع، معرفی شدن، مسئولیت دادن به فرد. تشویق در روانشناسی عبارتست از محرک یا رویدادی که نتیجه آن افزایش احتمال رفتار مورد نظر است.
تعریف تنبیه
تنبیه در لغت به معنای آگاهی دادن و بیدار کردن است. در اصطلاح عبارتست از مجازات انسانی که کار ناپسندی را انجام داده به منظور جلوگیری از تکرار آن و ترک نمودن آن. تنبیه خشنترین و نامطلوبترین روش تغییر رفتار است که با ارائه یک محرک ناخوشایند و آزار دهنده، احتمال تکرار یک پاسخ نامطلوب کاهش مییابد. تنبیه در روانشناسی و علوم تربیتی به هر نوع محرک بیزارکنندهای که در کاهش وقوع رفتاری اثری فوری اما موقتی داشته باشد، اطلاق میشود. در ادامه به تعریف مدیریت و مدیریت اسلامی میپردازیم.
تعریف مدیریت
در بیشتر تعاریف مدیریت به انسان و کار کردن با انسانها اشاره شده است. یک تعریف مدیریت را » کار کردن با افراد و به وسیله افراد و گروهها برای تحقق اهداف سازمانی « معرفی میکند . صاحبنظر دیگری میگوید: مدیریت یعنی هنر انجام دادن کارها به وسیله دیگران. عدهای مدیریت را فرایند بکارگیری موثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامهریزی، سازماندهی، بسیج منابع و هدایت و کنترل معرفی کردهاند.
مدیریت اسلامی
مدیریت اسلامی یعنی کارکردن با مردم، میان مردم، برای مردم و به خاطر خدا. در جایی دیگر مدیریت اسلامی را چنین تعریف کردهاند: مدیریت اسلامی عبارتست از علم، هنر و فن فرایند بکارگیری منابع انسانی، مالی، فناوری، اطلاعاتی، ارزشی و زمان از طریق برنامهریزی، سازماندهی، هدایت و کنترل در یک محیط متغیر در جهت تحقق اهداف سازمان در چارچوب فرهنگ اسلام ناب محمدی - ص - .مدیریتی که زمینه رشد انسان به سوی خدا را فراهم نماید و مطابق کتاب، سنت و سیره و روش پیامبر - ص - و امامان معصوم - ع - و تجارب بشری جهت رسیدن به اهداف یک نظام در ابعاد مختلف همانند یک محور و مدار عمل کند، مدیریت اسلامی نامیده میشود.
تشویق و تنبیه در قرآن
بیان این نکته لازم است که قرآن کریم همانند یک کتاب فلسفی یا علمی و یا تاریخی نیست که در بیان مطالب، نخست آنها را تیتربندی و سپس به صورت جداگانه یکایک عناوین را مورد بررسی قرار دهد تا در بحث خود همانند کتابهای علم مدیریت، بحث انضباط و نظم را در یک فصل و بحث تشویق و تنبیه را در فصل دیگر و ارزیابی را در فصل سوم بحث کند. بلکه در قرآن چه بسا در یک آیه چند بحث مدیریتی مطرح شده باشد. لذا ما نیز به آیات اشاره میکنیم و پس از آن برای بحث خود بهره میبریم.
خداوند میفرماید: کسانی که حقایق هدایت را کتمان کنند، مورد لعنت خدا قرار میگیرند، مگر آنکه توبه کنند و کارهای خود را اصلاح کنند که در این صورت ایشان را میبخشم زیرا من توبه پذیر و مهربانم. توبیخ بدکاران و پاداش نیکوکاران، دو رکن اساسی در اصلاح کژیها و گسترش راستیها در سازمان است.
