بخشی از مقاله
چکیده
امنیت یکی از دغدغههای بزرگ جوامع و از ارکان تأثیرگذار برای پیشرفت و رسیدن به سطوح مختلف برنامهریزیهای اقتصادی و اجتماعی در جوامع است. ازاینرو، نواحی مرزی که دروازههای ورودی هر کشور شناخته میشود، بیشتر مورد تهاجم قرار میگیرد. عواملی چون انواع قاچاق مواد مخدر، کالا، سوخت و انسان بههمراه پدیده مهاجرت و تهدیدهای خارجی این مناطق را دچار مشکلاتی کرده است؛ در این پژوهش، مسئله امنیت مرزها که در روند توسعه و اقتصاد کشور تأثیرگذار است، مورد توجه قرار گرفته است. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است، به شناسایی و بررسی و تحلیل مهمترین عوامل تبعات دیوار مرزی در اقتصاد و امنیت سیستان پرداختهایم و راهکارهایی برای پیشرفت اقتصاد و امنیت در این منطقه ارائه دادهایم.
منطقه سیستان که در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد، بهدلیل هممرز بودن با کشور افغانستان و وجود رودخانه و بازارچه مرزی بهعنوان عوامل ژئوپلتیکی و ژئواکونومی از اهمیت بالایی برخوردار است. این مرز بهعنوان یکی از راههای ارتباطی با داشتن پتانسیل بالای اقتصادی، جایگاه خاصی در کشور دارد؛ هرچند این منطقه با مخاطرات و تحولات عدیدهای در محیط امنیتی خود در منطقه سیستان، میزان آسیبپذیری و ناامنی مرزهای جغرافیایی را بیشتر کرده است و این امر تهدیدی جدی برای جنبه اقتصادی منطقه است.
واژگان کلیدی: دیوار مرزی، اقتصاد، امنیت، منطقه سیستان.
مقدمه
نیازهای طبیعی انسان به منابع موجود در محیط اطراف باعث شده است تا انسان از زمان پیدایش خود و تشکیل قومیتها و زندگی گروهی، محدوده معینی را برای خود مشخص کند و از آن محدوده درمقابل بهرهبرداری، نفوذ و دخالت سایر افراد جلوگیری و درصورت لزوم بهطور دستهجمعی از حریم خود دفاع نماید - احمدی، زراعی و رنجبر، - 236:1395؛لذا مرز اساساً پدیدههایی انسانی است که انسان بهواسطه درک اختلاف میان خود، آنها را برقرار میکنند. درواقع انسان برای مشخص ساختن محیط پیرامون خود آنگونه که با گستره فعالیت همسایه تداخل پیدا نکند، ناچار به تعیین خطوطی قراردادی در بخش پایانی و پیرامون محیط زیست یا قلمرو خود بوده که درواقع بخش پایانی فعالیت یک ملت را مشخص میکند و جنبه سیاسی پیدا میکند - بدیهی ازاندهی و دیگران، - 201:1390؛ لذامرز نه یک خط، بلکه سطحی عمودی است که از طریق فضا و زمین و زیر زمین دولتهای همسایه را قطع میکند هرچند که این سطح در روی زمین بهصورت یک خط مشاهده میشود . - Glass ner, 1992:72 -
مرزها حدود ملتها و کشورها را مشخص کرده و ابزار سیاست وسیله قدرت و تعیینکننده امنیت هستند - اعظمی، خلیلی و دهمرده، . - 150:1391 هرچند که مرز بهتنهایی دارای یک نقش و کارکرد آن تحدید حدود منطقه است که در داخل آن یک نوع قدرت اعمال میشود، ولی به محض آن که یک منطقه مرزی و یا خط مرزی به وجود آمد میتواند نهتنها منظره طبیعی را که جزئی از آن بهشمار میرود، بلکه عمران و سیاست کشورهای مجاور را نیزتحتِتأثیر قرار میدهد - معصومی، اژدری و ملکوتی، . - 69:1392امنیت از ریشه لاتین seeurus است که در لغت بهمعنای نداشتن دلهره و دغدغه است. بنابراین معنای لغوی امنیت رهایی از تشویش، اضطراب، ترس یا احساس آرامش و اطمینان خاطر از عدم تعرض به جان، مال، کار و سایر حقوق انسان است که یکی از ضروریات زندگی فردی و اجتماعی است؛ لذا مقوله امنیت نیاز به عواملی چون تأمین، استقرار، تقویت و تحکیم مادی و معنوی داشته و در مقابل آن آفات، موانع و آسیبهای جدی نیز دارد - خدایار، . - 404:1391
امنیت نقش تعیینکننده و مهمی در ایجاد انواع توسعه ایفا میکند و یک مفهوم هنجاری بوده که با توسعه و رفاه اجتماعی هممعنا شده و ملاک مناسبی در هدایت اجتماعی محسوب میشود - پیشگاهی فرد، بزرگزاده زرندی و موسوی شهیدی، - 192:1394؛ لذا میتوان گفت امنیت ازجمله مباحثی است که همواره در علوم سیاسی و روابط بینالملل جایگاه ویژهای دارد - احمدی، قویدل رحیمی
ودرفشی، - 90:1391 و اصطلاحی است که بر فقدان تهدید نسبت ارزشهای کمیاب دلالت میکند - میری، محمدزاده، جوبه و کرد روبس، . - 113:1392 وضعیتی که در آن ارزشهایی که از دید تعمیم سازان برای بقا و بهتر زیستن جامعه حیاتی است، مورد حمایت و تقویت قرار میگیرد. امروزه امنیت ابعاد فراگیرتری از گذشته دارد و بسیاری از شئون انسانی را دربر میگیرد. مسائل طبیعی، زیستمحیطی، فقر، تروریسم، مطالبات قومی و مسائل نژادی موضوع امنیت انسانی را مورد توجه قرار میدهد - احمدی، قویدل رحیمی و درفشی، . - 90:1391
به غیر از امنیت سیاسی که لازمه ثبات یک کشور است، باید به امنیت اقتصادی نیز توجه کرد؛ زیرا امنیت سیاسی و اقتصادی بههم وابستهاند و بخش اعظمی از مسائل سیاسی هر کشور براساس رفاه و رونق اقتصادی است و جستوجوی رفاه ملی همراه با برداشتهای سنتی از امنیت یکی از مسائل سیاسی در بالاترین سطح آن است و یکی از عوامل عمدهتحولِمفهومِ امنیت از امنیت نظامی به امنیت اقتصادی دگرگونی در نظام بینالملل است - زریر، حسینی و کیانی، . - 196:1390امنیت اقتصادی مجموعهای از شرایط و عوامل و ساختارهای اجتماعی است که باعث دلگرمی، آرامش خیال و تلاش و فعالیت و امید به آینده است - اسلامیفر، کردتمینی و شهنوازی، - 104:1391 و وضعیتی که در آن واحدهای تولید بتوانند بدون نگرانی از خطرات محیطی برنامهریزی بلندمدت داشته باشد - احمدی، قویدل رحیمی ودرفشی، . - 90:1391
هرچند در دنیای کنونی تحولات جهانی در عرصههای اقتصادی، اجتماعی و کالبدی فضایی درک سیاسی انسان معاصر را به میزان زیادیتحتِتأثیر ساختها و مؤلفههای اجتماعی قرار داده و بهعنوان وزنهای در سیستم بینالملل و سیستم جهانی در قرن 21 مطرح مینماید - ابراهیمزاده، میرنجف موسوی و باقری کشکولی، - 3:1395، اما نمیتوان نقش طبیعت را در ایجاد شرایط اقتصادی و امنیت اقتصادی نادیده گرفت.امروزه پدیدههایی چون خشکسالی و بستن رودخانههای مشترک مرزی بهشدت امنیت اقتصادی راتحتِتأثیر قرار داده است. مناطق مرزیاصولاً طبیعت منزوی داشته و همواره بهدلیل نبودِ رفاه و انگیزه برای زندگی زمینهساز مشکلات سیاسی و اقتصادی و امنیتی
برای دولت بوده و معمولاً توسعهها بهصورت مرکز پیرامون صورت میگیرد که باعث افزایش تبعیض و فاصله طبقاتی و وضع نامناسب اشتغال و بحران بیکاری و... است؛ لذا مردم رو به سوی مشاغلی چون انواع قاچاق کالا، سوخت، انسان و... غیره نموده و باعث شده که این مناطق از چرخه توسعه بازمانده و شاخصهای توسعه در آنها در سطح مطلوبی قرار نگیرد.دولت بهدلیل مسائل امنیتی و اقتصادی که با ورود قاچاق انواع کالا که اقتصاد یک جامعه راتحتِتأثیر مستقیم قرار میدهد، اقدام به بستن مرز میکند. حال سؤال این است که در مناطق مرزی که با مشکلات خاص طبیعی اقتصادی و... مواجه است آیا بستن مرز با وجود خیل عظیم بیکاران این مناطق و تنگناهای اقتصادی و اجتماعی و نبودِ امکانات رفاهی برای حداقل زندگی و فقدان حضور کارخانهها برای ایجاد اشتغال جوانان برای این مرز داران بیادعا مشکلساز نیست؟
آیا میتوان فقط بهصرف امنیت و بیتوجهی به جایگزینی برای اشتغالی که از طریق آن مردم ارتزاق میکردند، به بستن مرز اکتفا نمود؟ چه راهکارهایی باید برای ارتزاق خیل عظیمی از مردم منطقه سیستان که مردمی صبور بوده و ازلحاظ شرایط طبیعی و اقتصادی نیز در تنگنا هستند اتخاذ شده است؟ از طرفی آیا حضور دو مذهب شیعه و سنی و ارتباطات فامیلی که بین مردم این منطقه با ساکنان آن سوی مرز دارند، باعث ایجاد تنشها در منطقه نخواهد شد؟ آیا بستن مرز بهتنهایی میتواند مشکلات بیکاری و اقتصادی مردم سیستان را حل نماید؟ چه راهکارهایی باید ایجاد کرد تا بستن مرز دغدغهای برای اقتصاد مردم سیستان نباشد و مردم منطقه خود از این مسئله استقبال کنند و دولت را در این راه یاری نمایند؟
مبانی نظری و تحقیق
مناطق مرزی: محدودههایی هستند که در آخرین حد قلمرو و حاکمیت یک کشور قرار دارند و نواحی داخلی یک کشور را از نواحی کشورهای آن سوی مرز متمایز میسازند. این نواحی بهدلیل برخورداری از موقعیت جغرافیایی خاص و داشتن بازارچههای مرزی و مناطق آزاد تجاری و صنعتی و قرارگیری درمعرض تهدید از اهمیت خاصی برخوردارند - احمدی، زراعی و رنجبر، . - 1395:227 مناطق مرزی بهدلیل تماس با محیطهای گوناگون داخل و خارجی از ویژگیهای خاص برخوردارند وجود تماسها، مبادلات و پیوندهای فضایی دو سوی مرز بین کشورهای مجاور از سویی و آسیبپذیریها و وجود تهدیدات مختلف در این مناطق از سویی دیگر، باعث چالشهای عمدهای در این نواحی شده است - اعظمی، خلیلی و دهمرده، . - 15:1391 در کشور ایران مناطق مرزی از نقاط حساس و استراتژیک بهشمار میآیند.
طبیعت منزوی مناطق مرزی همواره بهدلیل نبود رفاه و انگیزه برای زندگی زمینهساز مشکلات سیاسی و اقتصادی و امنیتی برای دولت است. در همین راستا بیعدالتیهای محیطی و توسعه نامتوازن فضاهای جغرافیایی کشور، بهویژه در نواحی مرزی جنوب شرق کشور موجب ازبین رفتن وحدت و همبستگی ملی و واکنش تحریکات واگرایانه شده است.انزوای جغرافیایی وضع نامناسب اشتغال و بحران بیکاری انواع قاچاق مواد مخدر، سوخت، کالا و... باعث شده است که این مناطق از چرخه توسعه بازمانده و شاخصهای توسعه آن در سطح مطلوبی قرار نگیرد - بریمانی، راستی، دهانی و جهانتیغ، . - 442:1395 بازارچه مرزی: محوطهای است محصور واقع در نقطه صفر مرزی و در جوار گمرکات مجاز به انجام تشریفات ترخیص کالا یا مکانهایی که طبق تفاهمنامه منعقدشده، اهالی دو طرف مرز میتوانند کالاها و محصولات موردنیاز را با رعایت مقررات صادرات و واردات و ضوابط مقرر مبادله کنند - معصومی، اژدری و ملکوتی، . - 69:1392
اکثر بازارچههای مرزی در جاهایی افتتاح شدهاند که در لیست مناطق محروم قرار دارند و فرهنگ حاکم بر آن فرهنگ سنتی است و بازگشایی مرز و ایجاد بازارچه مرزیطبعاً تأثیرات انکارناپذیری در ایجاد دگرگونی و بهبود اوضاع منطقه داشته و درصورت توجه جدی به آنها میتوانند نقش مؤثری در توازن منطقهای ایجاد کنند - وزارت امور اقتصاد و دارایی، . - 1:1371ایجاد بازارچههایمرزی اصولاً با اهدافی نظیر ایجاد اشتغال و تأمین معشیت ساکنان این مناطق، کنترل قاچاق کالا و افزایش امنیت مرزها شکل میگیرد؛ اما نمیتوان اذعان کرد که این اهداف تاکنون بهصورت واقعی تحقق یافته و اداره این بازارچهها منجر به رونق اقتصادی مناطق شهری و روستایی محدودههای مرزی شده است - حاجی زاده، . - 1:1389 بازارچههای مرزی بهدلیل واقع شدن در کنار مرزها فضایی را بهوجود میآورند که باید نسبتبه آن تأمل و دقت لازم بهعمل آید.
درواقع هر دولتی بخواهد در کشور امنیت برقرار کند و شرایط و امکانات سازندگی را فراهم کند، باید از مرزهای مطمئن برخوردار باشد - ابراهیم زاده، رضازاده و دارایی، . - 1391 میتوان گفت بازارچههای مرزی به مشابه یکی از بسترهای تحقق یافتن صورتهای خاصی از کنش اقتصادی هستند که بهمنظور سازمان بخشی به مناسبات غیررسمی اقتصادی و فرهنگی مرزنشینان دو طرف مرز برپا شدهاند. تأثیر بازاچههای مرزی بر کاهش پیامدهای منفی پدیده قاچاق و تقلیل حجم اقتصاد پنهان کشور ازجمله مسائل مهم در بازارچههاست - قادرزاده، محمدپور و قادری، . - 176:1392بازارچه مرزی در قالب طرح توسعه بهمنظور کمک به ایجاد زمینههای توسعه منطقهای، ایجاد مناطق آزاد تجاری با هدف امکان سرمایهگذاری خارجی و ایجاد زمینه اشتغال و توسعه منطقه و نیز بازارچههای مرزی با هدف ایجاد امکان مبادلات مرزی میان ساکنان نواحی مرزی، رفع نیازهای کالایی، ایجاد اشتغال و فعالیت و کاستن از میزان مبادلات غیرقانونی کالا و قانونمند کردن مبادلات مرزی بهعنوان یکی از راهکارها پیشنهاد و به تصویب هیئت وزیران رسید. اهداف وزارت کشور از ایجاد بازارچههای مرزی:
1.ایجاد توسعه در روابط اقتصادی و تجاری مناطق مرزی و کاهش میزان فقر؛
2.ایجاد اشتغال، امنیت، تشکیل جمعیت در حواشی مرزها و جلوگیری از مهاجرتهای بیرویه به شهرها؛
