بخشی از مقاله
چکیده
نوسانات آب و هوایی طی سالهاي اخیر در منطقه سیستان توأم با توقف ورودي آب رودخانه هیرمند و خشکی دریاچه
450000 هکتاري هامون اتفاقات اجتماعی، اقتصادي، سیاسی و زیست محیطی حادي را در این منطقه ایجاد نموده است.
درپی آن دشواريهاي زیادي را نیز براي ساکنین این مناطق فراهم کرده است و این موضوع منجر به بروز پدیده مهاجرت و تغییر در اشتغال از کشاورزي، دامداري و ... به فعالیتهاي کاذب منتقل شده که از تبعات آن میتوان عدم امنیت مرزي براي ساکنین را در تمام ابعاد نام برد. هدف از این پژوهش بررسی خشکسالی ده سال اخیر منطقه هامون و روند دبی رودخانه هیرمند از کشور افغانستان و سایر رودخانههاي فصلی منطقه و ارتباط آن با مهاجرت و افزایش فرآیند قاچاق و آسیبپذیري امنیت مرزي میباشد. روش پژوهش بر مبناي تعیین محدوده آبی دریاچه هامون از طریق تصاویر ماهوارهاي طی سه سال 1988، 2005 و 2010 و پردازش این تصاویر در محیط ERDAS Imagine صورت گرفت. پس از این فرآیند و با استفاده از آمار و تجزیه و تحلیل دبی رودخانه هیرمند و اطلاعات کتابخانهاي و همچنین دادههاي اقلیمی و هیدرولوژي روند خشکسالی-
ها مورد ارزیابی و پایش قرار گرفت نتایج نشان داد با توجه به تبخیر قریب 5000 میلیمتر سالیانه و کاهش شدید بارش با متوسط قریب 60 میلیمتر و بروز پدیده خشکسالی در کشور افغانستان و خشکی مفرط رود هیرمند، تغییرات عمدهاي در اشتغال ساکنین منطقه به وجود آمده است که خود موجب تحمیل هزینههاي مستقیم و غیر مستقیم در ابعاد سیاسی و امنیتی مرزي به استان شده است.
واژگان کلیدي: خشکسالی، امنیت مرزي، سیستان، تصاویر ماهواره اي
.1 مقدمه
امنیت از جمله مباحثی است که همواره در محورهاي مباحث علوم سیاسی و روابط بـین الملـل جایگـاه ویـژهاي دارد. امـروزه امنیت ابعاد فراگیرتري از گذشته دارد و بسیاري از شئون انسانی را در بر مـیگیـرد. مسـائل طبیعـی، زیسـت محیطـی، فقـر، تروریسم، مطالبات قومی و مسائل نژادي موضوع امنیت انسانی را در متن مباحث بینالمللی قـرار داده اسـت (پـور خسـروانی،
.(1387:217 یکی از مسائل طبیعی و زیست محیطی که میتواند امنیت انسانها را در یک مکان جغرافیـایی بـا خطـر جـدي روبرو نماید خشکسالی است. خشکسالی یکی از وقایع محیطی و بخش جدایی ناپـذیر نوسـانات اقلیمـی اسـت. ایـن پدیـده از ویژگیهاي اصلی و تکرار شونده اقلیمهـاي مختلـف بـه شـمار مـیرود .(Wilhite;1997) تـاکنون بـیش از 150 تعریـف از خشکسالی ارائه شده است؛ در همه این تعاریف خشکسالی یک دوره پیوسته و پایدار که در آن مقدار آب موجود در یک منطقه
٩٠
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
در حد قابل توجهی کاهش یافته بیان میشود .(Wilhite; 1985) خشکسالی داراي طبیعت پنهانی است و تـداوم وقـوع آن طولانی و خسارات ناشی از آن در بخشهاي مختلف کشاورزي، اجتماعی، اقتصادي، زیست محیطـی و ... بـه صـورت تـدریجی ظاهر میشود؛ لذا خشکسالی پدیدهاي است که در تمامی آب و هواها و مناطق مختلـف رخ مـیدهـد و مشخصـات آن از یـک نقطه به نقطه دیگر متفاوت است (آسیایی، .(1385 بـر اسـاس تعریـف سـازمان هواشناسـی از دیـدگاه اجتمـاعی ـ اقتصـادي، خشکسالی یعنی زمانی که کمبود آب براي نیازهاي بشر موجب ناهنجاريهاي اجتماعی و اقتصادي میشود. جهت بـه حـداقل رساندن اثرات منفی خشکسالی واضح است که انتقال مدیریت بحران به مدیریت ریسک امري اجتناب ناپذیر بـوده و نظـارت و ارزیابی خشکسالی از ضروریات میباشد؛ براي نظارت و ارزیـابی خشکسـالی نیـز شـاخصهـاي خشکسـالی از اهمیـت ویـژهاي برخوردار است .(WMO;1975) طبق گزارشات هیئت دول تغییر اقلیم IPCC انتظار میرود در آینـده دمـاي هـوا افـزایش یافته و گرمتر شدن جهان بر بخشهاي مختلف از جمله چرخه آب تأثیر گذارد. تغییرات در سیکل آب سبب ایجاد خشکسـالی شدیدتر در بعضی نواحی و نیز کاهش خشکسالی در سایر مناطق میشود. افزایش درجه حرارت باعـث ازدیـاد تبخیـر و تعـرق شده و تعداد روزهاي با دماي خیلی بالا افزایش مییابد که سبب تغییراتی در مقدار بارش، توزیع فصـلی و چگـونگی ایجـاد آن میشود و زمینهاي براي بروز خشکسالی را فراهم مینماید (خزانه داري 1380 ص .(1 خشکسـالی بـین سـالهـاي 1378 تـا
1381 در 18 استان بزرگ کشور منجر به افت شدید سفرههاي آب زیرزمینی و کاهش ذخائر آبهاي سطحی شد و در نهایـت نیمی از جمعیت کشور را با بحران کم آبی مواجه ساخت (فتاحی.(1386 بـر اسـاس تحقیقـات انجـام شـده در ایـران، منطقـه سیستان با % 46/7 در رتبه اول قرار دارد (اداره هواشناسی زابل،.(1378 صرفنظر از تأثیر سیستمهاي پرفشار جنـب حـاره کـه مقادیر بارش را در بخشهاي شرقی کشور در طول سال کاهش میدهد خشکسالیهاي اخیر بیشتر منشاء هیدرولوژیکی دارد و با توجه به کاهش بارندگیهاي اخیرتشدید یافته و وابستگی تام و تمام سیستان به آب غیر مطمئن هیرمند سبب شده است تا نوسانات هیدرولوژیکی این رودخانه بر حیات سیستان تاثیر زیاد داشته باشد. تحقیقات پیرامون استفاده از تصـاویر مـاهواره اي سابقه چندان طولانی ندارد؛ در سال 2000 پایش خشکسالی با استفاده از دادههاي زمینـی و دادههـاي دور سـنجی در کشـور مغولسـتان توسـط bayarjargal adyasuren munkhtuya انجـام شـد. یـوآن و همکـاران (Yuan et all; 2005) در مطالعه خود براي طبقه بندي پوشش اراضی و آشکار سازي تغییرات منطقه شهري مینـی سـوتا آمریکـا از دادههـاي لندسـت استفاده کردند. کامیوسوکو و همکاران (Kamusoko et all;2006) به منظور بازسازي تغییـرات کـاربري و پوشـش اراضـی منطقهاي در زیمباوه از روش طبقهبندي هیبرید استفاده کردند. در ایران نیز در سال 1373 مهندسین مشاور تهـران سـحاب طرح جامع کنترل سیل سیستان را به اجرا درآورد؛ در این طرح مطالعاتی شرایط هیدرولوژیکی و منابع آب منطقـه سیسـتان بررسی شد (تهران سحاب،.(15:1373 مطالعات توجیهی مدیریت منابع تجدید شونده قسمتی از حوضه آبریز هیرمنـد توسـط مهندسین مشاور ورز بوم که درسال 1375 صورت گرفته نیز از جملهي این پژوهشهـا اسـت (ورزبـوم ، 10،.(1375 در سـال
1382 صفري به بررسی خشکسالی با استفاده از تصاویر ماهواره اي ASTER در منطقه زابل پرداخت؛ نتایج حاصله نشـان داد کاهش سطح آب هامون، دبی رودخانه هیرمند و کاهش شاخص گیاهی در طی شرایط خشکسالی مـیباشـد. شمسـی پـور در سال 1386 در رساله دکتري خود به بررسی خشکسالی کاشان با استفاده از تصاویر ماهوارهاي NOAA در طـول دوره آمـاري
36 ساله پرداخت که 12 سال داراي شرایط خشکسالی متوسط و شدید بودند. خسروي و همکاران (1384) به سازوکار بادهاي
120 روزه و تأثیر آن بر شرایط اکولوژیک و زیست محیطی دشت سیستان پرداختند؛ همچنین با استفاده از دادههاي سنجش از دور محدوده، شدت طوفانهاي گرد و غباري را در منطقه مورد تحلیل قرار دادند (خسروي، 1387 ب). در پژوهشـی دیگـر اهمیت ورودي آب هیرمند درشرایط اقلیمی، به ویژه ارتباط متقابل آن با بادهاي 120 روزه و برهم کنش آنهـا ارزیـابی شـده است (خسروي، 1387 الف).
با توجه به پژوهشهاي ذکر شده در بالا و همچنین اهمیت بررسی خشکسالی در دریاچه هامون، روند خشکسالی دریاچههـاي سه گانه با استفاده از تصاویر TM، مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفت.
٩١
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
.2 سرزمین پژوهش
چاله سیستان با وسعت 30 هزار کیلومتر مربع در سال 1872 میلادي به دو قسمت تبدیل گردید؛ %40 آن متعلق به خاك ایران و %60 به افغانستان تعلق یافت. منطقه مورد مطالعه در ایران با وسعت 15197 کیلومتر مربع با مختصات 29 تا 32
درجه عرض شمالی و 60 تا 64 درجه طول شرقی از شمال به افغانستان از جنوب به زاهدان و از غرب و شمال غرب به کویر لوت و بیرجند محدود است (شکل شماره .(1
شکل شماره :1 موقعیت منطقه
شکل شماره :2 نماي ماهوارهاي دریاچه هامون
٩٢
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
حدود نیمی از منطقه سیستان را دریاچه هامون به خود اختصاص داده است که در زمان پر آبی بزرگترین دریاچه آب شیرین فلات ایران میباشد. دشت سیستان با متوسط درجه حرارت 22 درجه سلسیوس و بارش 50 میلیمتر و تبخیر و تعرق قریب
5000 میلیمتر در سال، از شرایط نامساعد اقلیمی برخوردار است. بر اساس مطالعات انجام شده از سال 1318 تا 1378 هر
10 سال یکبار یک خشکسالی کشنده تکرار شده است. در سال 1378 با قطع جریان ورودي به دریاچه هامون و کاهش نزولات جوي رطوبت نسبی هوا کاهش و در نتیجه دماي هوا افزایش یافته و به خشکی هوا افزوده است (قطبی و همکاران،
.(1388 دریاچه هامون یکی از دریاچههاي کویري و بیابانی شرق کشور و شامل سه قسمت هامون پوزك در شمال شرقی، هامون صابري در شمال غربی و هامون هیرمند در غرب و جنوب غرب سیستان میباشد (شکل شماره .(2
.3 مبانی نظري
رودخانه هیرمند شریان حیاتی هامون میباشد؛ این رودخانه از بهم پیوستن 5 سرشاخه اصلی کجکی، سرشاخه
ارغنداب، سرشاخه ارغستان، سرشاخه ترنکد و سرشاخه موسی قلعه بوجود میآید و سپس در محلی به نام کهک
در مرز ایران و افغانستان به دو شاخه رود سیستان و پریان مشترك منشعب و نهایتاً به هامون منتهی میشود.
طول رودخانه هیرمند و سرشاخههاي آن تا قبل از انشعاب 1050 کیلومتر و مساحت حوضه آن 150000
کیلومتر مربع میباشد. از سرشاخه اصلی هیرمند آمار نسبتاً دقیق و قابل اطمینانی در دست میباشد؛ این اندازه
گیريها در دهه 30 الی 50 انجام شده است (تقوایی ابریشمی، .(1388 از سرشاخه ارغنداب متأسفانه آماري در دست
نیست؛ در این سرشاخه سد مخزنی ارغنداب با گنجایش حدود 400 میلیو ن مترمکعب ساخته شده و بیش از
32 سال است که از زمان بهره برداري آن میگذرد. با توجه به اطلاعات بدست آمده این سد در اثر رسوبات
ورودي پر شده است. در منطقه آبراهههاي دیگري نقش اساسی در تغذیه هامون دارند. این آبراه ها عبارتند از: رود
شور که در بخش شمال غربی حوضه قرار گرفته است، حوضه آبریز آن وسعت نسبتاً زیادي داشته و داراي
جریان فصلی میباشد این آبراههها به خاك افغانستان منتهی شده و سیلابهاي آن به هامون صابري جریان
مییابد .مسیلهاي نهبندان، حیدر آباد، بی مکو و رود حسین آباد در ارتفاعات غرب حوضه نیز که جریان آب
در آنها به ندرت اتفاق میافتد .این مسیلها به هامون هیرمند متصل میگردند. رودخانههاي دیگري نیز در
خاك افعانستان جاري است که نهایتاً به هامون پوزك متصل میگردند .مهمترین این رودخانهها هاروت، فرآه
خاش، خاسپوش و پودائی میباشند و از جبهه شمالی از خاك افعانستان به هامونهاي پوزك و صابري تخلیه
میشوند. وجود چاه نیمهها در سیستان به عنوان منبع تأمین آب ، عاملی مهم براي ماندگاري مردم در این
منطقه به شمار میرود. بر اثرتداوم بحران خشکسالی در سیستان .نیاز مردم این منطقه به چاه نیمهها نسبت به
سالهاي گذشته صد چندان شده است (شکل شماره (3
