بخشی از مقاله
چکیده
رکسانا یکی از رمانهای دهه هشتاد و اثر ممؤدّب.پور است. این رمان بر پایه اصول و مبانی مکتب ادبی رئالیسم نگارش یافته است. جهت پرهیز از خلط مبحث با رئالیسم جادویی، ما برای این پژوهش عنوان رئالیسم اجتماعی را برگزیدهایم که مناسبتر است. در مکاتب ادبی هر محتوای خاص، ساختار ویژهای را میطلبد. مؤلف این رمان به بازنمایی برخی از واقعیتهای اجتماعی، اقتصادی و دینی در اثرش پرداختهاست. واقعیتنمایی، کاربرد ویژهای از عناصر داستانی را میطلبد.
این هماهنگی موجود بین ساختار و محتوا موجب میشود که یک اثر را جزء مکتب ادبی خاصی به شمار آوریم. بر همین اساس، رمان مذکور را در دو بعد زیرساختها - محتوا - و روساختها - ساختار - بررسی کردهایم تا نشان دهیم که رکسانا یک رمان رئالیستی است. در بعد زیرساخت، به بررسی مسائل اجتماعی، اقتصادی و دینیای که در این رمان منعکس شدهاست و نگاه نقادانهای که راوی نسبت به آنها دارد، پرداختهایم. در بعد روساختها نیز مسائل مربوط به پیرنگ، زمان، زاویه دید، شخصیتپردازی، صحنهسازی و نثر داستان را از منظر رئالیسم اجتماعی در رمان مذکور نشان دادهایم.
-1 مقدمه
آغاز و اوج مکتب رئالیسم، قرن نوزدهم میلادی است. رئالیسم قرن نوزدهم در واقع طغیانی بود علیه رمانتیسم قرن هجدهم که در برابر اصول کلاسیسم قیام کرده بود؛ به عبارت دیگر مکتبهای کلاسیسم، رمانتیسم و رئالیسم مکاتبی هستند که به ترتیب تاریخی، دوره اوج آنها قرنهای هفده، هجده و نوزده میلادی میباشد. شالوده مکتب ادبی رئالیسم در فرانسه بنیان نهاده شد. هدف اصلی پژوهشهای رئالیستی »عبارتست از بازیابی روابط علت و معلولی مابین رشته افکار نویسندگان موردنظر و نظام اجتماعاتی که در آن زیستهاند « - پرهام، بی تا: . - 5 بالزاک، دیکنز و تولستوی سه ضلع مثلث رمان اجتماعی در فرانسه، انگلستان و روسیه هستند که هر کدام به نحوی مسائل اقتصادی و اجتماعی عصر خود را در آثارشان منعکس کردهاند.
پس از این نویسندگان، جریانی از رماننویسی در ادبیات جهان به وجود آمد که دنبالههای آن تا زمان حال کشیده شدهاست. رئالیسم اجتماعی در ایران نیز طرفدارانی دارد و عدهای از نویسندگان سعی میکنند به انحای مختلف به بازتاب مسائل اقتصادی و اجتماعی جامعه عصر خود در آثارشان بپردازند. سیدمرتضی مؤدّبپور از جمله همین نویسندگان است. وی متولد 1339و ساکن تهران است. او در زمینه رماننویسی فعالیت میکند و تا کنون شش اثر داستانی از وی منتشر شده است.
رکسانا عنوان یکی از شش رمان معروف اوست که در دهه 1380 تألیف شده است - انتشار در - 1383مؤلّف. رمان که به ممؤدّب.پور شهرت دارد، پنج رمان دیگر نیز به جز رمان مورد بررسی در پژوهش حاضر، نگاشته است که عبارتند از: پریچهر - 1378 - ، نخستین اثر مؤلف، یاسمین - 1379 - ، یلدا - 1381 - ، شیرین - ؟ - و گندم . - 1382 - شاید در نگاه نخست، اینگونه به نظر رسد که این آثار، بیشتر درونمایهای عاشقانه داشته باشند اما چنان که در این مقاله نشان خواهیمداد، این رمان به عنوان یک نمونه از این سری آثار، تصویر و گزارشی از مسائل و ایدئولوژیهای تاریخ تألیف اثر - دهه هشتاد - است؛ به گونه ای که حتی یک غیر ایرانی نیز با خواندن این رمان می تواند به میزان بسیار زیادی با فضای اقتصادی- اجتماعی ایران این دوره، آشنا شود.
از آنجا که ساختار و درونمایه اغلب این رمانها بسیار با یکدیگر شباهت دارند - - 1، می توان آنها را یک مجموعه کامل از فضای اجتماعی، اقتصادی و دینی بازه زمانی نگارش آنها دانست . از این رو بررسی و واکاوی آنها از منظر رئالیسم اجتماعی، کمک بسیاری به درک و دریافت خواننده هنگام خوانش اثر و فهم زمینههای "تاریخی و مادی" - 2 - آفرینش آن خواهد کرد. شیوه کار ما در بررسی این رمان، توصیفی-تحلیلی است. به این صورت که ابتدا در بحث زیرساختها، گزارههای مربوط به مسائل گفتمانی مورد نظر نویسنده را استخراج کردیم و سپس به تحلیل آنها بر اساس اصول و مبانی مکتب ادبی رئالیسم پرداختیم.
در بخش مربوط به روساختها - عناصر مربوط به ساختار داستان - نیز همین رویه را در پیش گرفتیم؛ یعنی به بررسی عناصر سازنده داستان، با توجه به تأثیری که در واقعنمایانه بودن - جنبههای رئالیستی - آن داشتهاند، پرداختهایم. موضوع کلی این رمان، ماجرای دو پسر عمو به نامهای "مانی و هامون" است که متوجه میشوند عمهای به نام "لیا" دارند که پیش از آن هیچ اطلاعی از وجود او نداشتهاند. تمام رخدادهای داستان و شخصیتهای که وارد فضای آن میشوند، پس از این آشنایی صورت میگیرد.
-2 بحث
بهمنظور تحلیل این اثر آن را در دو بعد زیر ساخت و روساخت، بررسی نمودهایم. زیرساختها مربوط به مسائل اجتماعی و اقتصادی است. در بعد روساخت نیز به بررسی طرح - پیرنگ - ، زمان، زاویه دید، شخصیتپردازی، صحنهسازی و نثر داستان پرداخته-ایم.
-1 .2 زیرساختها
همانطور که پیش از این گفتیم، ما در این مقاله به بررسی دیدگاههای نقادانه راوی و مسائلی که در این رمان تجلّی یافتهاند، تحت دو عنوان کلی که هر کدام زیر شاخههای جداگانهای دارند می پردازیم:
-1 .1 .2 زیرساخت اجتماعی
یکی از شاخصهای رئالیستی بودن آثار ادبی، بررسی و تحلیل مسائل و ایدئولوژیهای - - 3 اجتماعی بازه زمانی نگارش آنها است که در متن، تجلّی یافتهاند. نقد مارکسیستی »این ایدئولوژیها را مشخص می سازد و آنها را نقد میکند و در نتیجه، عناصر ایدئولوژیکی را عیان میسازد.نابراین بخش مهمی از نقد مارکسیستی به تجزیه و تحلیلِ این امر اختصاص دارد که متنها چگونه حامل ایدئولوژیها و دیدگاههای طبقاتی هستند« - مکاریک، . - 409 :1388 کسانی که در ایران دهه هشتاد زندگی کردهاند با مطالعه این رمان متوجه خواهند شد که این اثر، نوشتاری است که زمینه غالب آن، بیان مسائل اجتماعی آن دوره است. ما در این مقاله مسائل اجتماعیای را که هرکدام به نحوی در این رمان منعکس شده و مورد انتقاد قرار گرفتهاند، به چند زیرشاخه تقسیم کردهایم که در ذیل به بررسی هرکدام از آنها خواهیم پرداخت.
-1 .1 .1 .2 ناهنجاریهای اجتماعی
پیش از پرداختن به انواع ناهنجاری های اجتماعی که در این اثر بازتاب یافتهاند، ذکر این نکته ضروری است که بسیاری از این ناهنجاریها ریشه در مسائل اقتصادی و اوضاع نامناسب معیشتی و توزیع ناعادلانه ثروت در جامعه دارد؛ یعنی »از یکسو، بریز و بپاش و عیاشی های بیشرمانه اشرافیت مالی و از سوی دیگر، تلاش و مبارزه مردم برای به دست آوردن مایحتاج اولیه معیشت خویش« - مارکس، - 15 :1381 موجب بروز و ظهور بسیاری از این تعارضات و ناهنجاریها در جامعه شده است.
-2 .1 .1 .2 غرب زدگی - فرنگی مآبی -
گریز از فرهنگ اصیل ایرانی و تشبّه به سبک و سیاق زندگی مردم جوامع غربی، یکی از مسائلی است که امروزه رفتار و منش بسیاری از ایرانیان، به ویژه نسل جوان، را تحت تأثیر قرار داده است و نمونههای بارز آن را در مُدهای لباس، آرایش، موادّ خوراکی، غذاها و... میبینیم. راوی در قسمتی از متن به انتقاد از این شیوه زندگی می پردازدببین:» رکسانا خانم، من اصلاً آدم مُدِرن و امروزهایی نیستم! از قهوه خوردن و نسکافه خوردن و موزیک تکنو و رنگ کردن مو به سبک خارجیام خوشم نمیآد! دوست دارم همینجوری ایرونی بمونم« - مؤدب پور، . - 81-80 :1383 همانطور که میبینیم راوی به هیچ وجه منکر اخذ مظاهر تمدن جدید و پیشرفتهای علمی دنیای امروز نیست، بلکه افق انتظار او، خواسته طبقهای از افراد جامعه است که خواهان نهادینه شدن فرهنگ اصیل ایرانی در ابعاد گوناگون زندگی اجتماعی است.
-3 .1 .1 .2 خرافات و خرافه باوری
گرایش به خرافات و خرافه باوری و روی آوردن به جادو، طالع بینی و مسائلی از این قبیل، هنگامی در یک جامعه اوج می گیرد که مردم برای انجام گرفتن یا انجام نگرفتن برخی امور، با موانعی روبهرو میشوند که به نظر ایشان از مجرای طبیعی یا قانونیاش، امکانپذیر نیست و یا با صرف هزینههای گزاف در مدّت زمانی طولانی ممکن است تحقّق یابد. هرچند که باورهای خرافی ریشه در ادوار گذشته تاریخی و فرهنگ عامیانه دارد و مسأله تازهای نیست، اما بسیاری از مسائل اجتماعی و اقتصادی زندگی امروز به آن دامن زدهاند که به بیان برخی از این موارد در رمان مورد بررسی، که راوی به نقد آنها پرداخته است، اشاره می کنیم:
»فلان زن بعد از سی سال زندگی، شوهرش سرش هوو میآره یا طلاقش می ده... میره طرف این خرافات و هزارتا بلای دیگه سرش میآدیا! مثلاً تو مملکت کار نیس و پسر جوون خونواده از بدبختی و بلاتکلیفی داره رو میآره به مواد مخدر! پدر مادرشم...میرن سراغ جادو و جنبل و این چیزا که مثلاً قفل زندگیش رو واکنن!دخترای... دَم بخت تو خونه موندن چون پسرا نه کار درست و حسابی دارن و نه خونه زندگی که بیان زن بگیرن! اون وقت مادر دختر...زود میره پیش یکی از این کلاهبردارا که یه دعایی چیزی بهش بدن بخت دخترش وابشه« - همان: . - 165 راوی در این اثر، واکنش مردم را نسبت به مسأله خرافات، در قالب دو طبقه از افراد جامعه که هر کدام از آنها در این رمان، نمایندگانی دارند، نشان می دهد: دسته نخست که شمار بسیاری از افراد جامعه را در برمیگیرد، کسانی هستند که به این مسائل باور دارند.
"ترمه" در این رمان نماینده این طبقه است: ] ترمه خطاب به مانی: » [یه نفر هست که گاهی برای من دعا می نویسه! همیشه یکی دو تا از این دعاها تو کیفم دارم! هرجا کارم گیر میکنه اونا به کمکم میان!... یه وردی بهم یاد داده که هر وقت میخونم و به یه نفر فوت میکنم، زبونش قفل میشه« - همان: . - 133 دسته دوم، کسانی هستند که علاوه بر اینکه هیچگونه اعتقادی به جادو و خرافات ندارند، به انتقاد از دسته نخست و باورهای خرافیشان نیز میپردازند. مانی و عمه لیا در این اثر، به عنوان نمایندگان این طبقه از مردم می باشند.
]مانی خطاب به ترمه:» [این همه سال گذاشتنت درس بخونی که آخرش بری سراغ جادو جنبل؟! خجالت نمیکشی واقعاً؟حتماً! تو کیفت ناخُن مرده و پیه گرگ و نخ کفنِ مرده رو هم داری؟!« - همان: . - 134 راوی در ادامه با لحنی جدی و تند از این مسأله انتقاد می کند و بر این باور است که »اینا همه از جهل و بی فرهنگی آدماس!...یعنی می خوام بهت بگم الانم خرافات و خریّت داره بیداد می کنه - 4 - « - همان: . - 166-165
-4 .1 .1 .2 ازدواجهای موقت
ازدواج موقّت در دین اسلام یکی از سنّتهای دیرینه است که نه تنها اشکال شرعی و منع قانونی ندارد، بلکه به هنگام ضرورت امر پسندیدهای نیز به شمار میرود اما این مسأله، وقتی به عنوان یک بحران یا ناهنجاری تلقی میشود که منشأ آن، اوضاع نابسامان اجتماعی یا شرایط نامساعد اقتصادی افراد جامعهای باشد که می توانند در شرایطی بهتر، تشکیل خانواده دهند و در یک کانون امن و سالم زندگی کنند.
راوی در بخشی از این رمان دربارهیجریان ازدواج موقّت یک پسر جوان و مجرّد با یک زن - مادر رکسانا - صحبت می کند که اختلاف سنّی بسیارزیادی با یکدیگر داشتهاند امّا به خاطر بیکاری و اوضاع نامساعد اقتصادی، همچنین شرایط سخت خانوادهها برای ازدوج، تن به ازدواج موقّت داده است؛ صرفاً به خاطر اینکه با زنی ازدواج کرده است که ثروتمند است و می تواند از پول و سایر امکانات مالیاش استفاده کند. راوی داستان، در خلال استدلال این پسر برای توجیه کار خود با لحنی تند به انتقاد از این نوع ازدواجها می پردازد و میگوید: »چه انتظاری از یه جوون داری؟ وقتی این اوضاع مملکته، یه جوون چیکار میتونه بکنه؟! به خدا قسم به هر دری که زدم روم بسته شده! مجبوری اینکارو کردم وگرنه کی دلش میخواد یه زن به سن وسال مادرش رو صیغه کنه؟!« - همان: . - 267-266
-5 .1 .1 .2 اعتیاد
یکی از عوامل گرایش به مصرف موادّ مخدر، میتواند ناشی از سرخوردگیهایی باشد که نتیجه برآورده نشدن نیازهای اجتماعی و اقتصادی، مخصوصاً نیازهای نسل جوان است.
