بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش با هدف تبیین رابطه بین انسجام و انعطاف پذیري خانواده و ویژگی هاي شخصیتی با عزت نفس مشروط نوجوانان انجام پذیرفت. در راستاي دستیابی به این هدف تعداد 367 نفر از دانش آموزان اول دبیرستان شیراز - 194 پسر، 173 دختر - به شیوه نمونه گیري خوشه اي مرحله اي انتخاب شدند. ابزار هاي مورد استفاده شامل مقیاس عزت نفس مشروط کرنیس، مقیاس ویژگیهاي شخصیتی مک کرا و کوستا، مقیاس انسجام خانواده سامانی، مقیاس انعطاف پذیري خانواده شاکري بود. پژوهش حاضر از نوع همبستگی است. جهت تجزیه و تحلیل دادهها از ضریب همبستگی و رگرسیون چندگانه به شیوه همزمان استفاده شد.
نتایج حاکی از آن بود که بین انعطاف پذیري خانواده با عزت نفس مشروط رابطه معنادار وجود ندارد و از بین ویژگیهاي شخصیتی دو بعد نوروزگرایی - 0/01 - r=0/35, p و برونگرایی - 0/05 - r=0/10,p با عزت نفس مشروط رابطه مثبت و معنا داري دارد و از میان ابعاد انسجام خانواده، فقط بعد تعامل به حسب مکان 0/05 - - r=0/12,p با عزت نفس مشروط رابطه ي مثبت و معنادار دارد. همچنین انسجام خانواده و انعطاف پذیري خانواده در مجموع دو درصد از واریانس متغیر عزت نفس مشروط را پیش بینی می کنند و همچنین از میان ویژگی هاي شخصیتی نوروزگرایی و برونگرایی در مجموع 16درصد از واریانس عزت نفس مشروط را پیش بینی می کنند.
مقدمه
تصور و آگاهی آدمی درباره ویژگی هاي خود و ارزیابی آن یکی از مهمترین موضوعات در روانشناسی است که به ویژه در دوره نوجوانی از اهمیت ویژه اي برخوردار است. به این دلیل که در دوره نوجوانی تحول عمده اي در نحوه تفکر نوجوان در مورد خود و خصوصیاتش بروز پیدا می کند و نوجوان با ابعاد تازه ارزیابی خود مواجه می شود، متمایز شدن عزت نفس در این دوره ادامه می یابد و سطح عزت نفس دچار تغییراتی می شود. عزت نفس از مفاهیمی است که در چند دهه اخیر مورد توجه بسیاري از روانشناسان و پژوهشگران بوده است.
به طوري که ابتدا روانشناسان از قبیل ویلیام جیمز، هربرت مید، چارلز کوبی و پس از آن نئوفرویدینها از جمله سالیوان و هورناي این مفهوم را در نظریه هاي شخصیتی شان وارد کردند و تعاریف متعددي براي آن نقل کردند - به نقل از بیابانگرد، . - 1384 با نگاهی به مبانی نظري می توان دریافت که سازه عزت نفس تعاریف متفاوتی از دیدگاه هاي متفاوت دارد. به عنوان مثال کوپر اسمیت عزت نفس را به معناي میزان ارزشمندي فرد از دیدگاه خودش می داند - به نقل از حسینی نسب و وجدان پرست، . - 1378 رزنبرگ - - 1965
عزت نفس را قضاوت کلی شخص از خود می داند که شامل سطوح خود ارزشمندي و خود پذیري و احترام به خود می باشد - به نقل از صحراگرد،. - 1378 اگر چه عزت نفس تعاریف متعددي دارد، بسیاري از روانشناسان از قبیل آدلر - - 1937 ،آلپورت - - 1953، هورناي - - 1937 این دیدگاه را پذیرفته اند که انسان به عزت نفس نیازمند است - به نقل از بیابانگرد ، . - 1370 یکی از دیدگاه هاي جدید در این زمینه نظریه خود مختاري دسی و رایان 2008 - ،2000، - 1985 است در این دیدگاه نیاز هاي روانشناختی زیر بناي همه انگیزه هاي انسان است و نیاز فرد به خود مختاري بیشترین اهمیت را در این نظریه دارد - به نقل از مارشال ریو ترجمه سید محمدي . - 1387
بر اساس این نظریه عملکرد بهتر افراد نتیجه ایجاد عزت نفس در زمینه هایی است که فرد براي آن ها انگیزه درونی دارد - پایزنسکی، گرینبرگ، گلدنبرگ، . - 2003 در واقع دسی و رایان - - 1995 توجه خود رابه شکل خاص دیگري از عزت نفس که به نام عزت نفس مشروط و غیر مشروط معطوف داشتند. از نظر آنها عزت نفس مشروط نوع خاصی از عزت نفس است که وابسته به عملکرد شخص مطابق معیارهاي بیرونی و انتظارات جامعه می باشد که این احساس بر اساس موفقیت یا شکست در بر آوردن انتظارات نوسان خواهد داشت.
کرنیس - 2002 - معتقد است که عزت نفس مشروط، به دلیل وابستگی شدید به موفقیت در حوزه هاي حائز اهمیت براي فرد بسیار شکننده و آسیب پذیر است. تحقیقات نشان می دهند عزت نفس با عوامل متعددي مثل پیشرفت تحصیلی، اضطراب، افسردگی، ویژگی هاي شخصیت، ساختار خانواده، روابط والدین و فرزندان مرتبط است - ویگینز و اسکات ، 1994؛ وونگ و واتکینز ، 2001 ؛ ناپن و دیگران . - 2005 از میان عوامل مرتبط با عزت نفس می توان مطرح ساخت خانواده و ویژگی هاي شخصیتی از مهم ترین متغیرهاي تاثیر گذار بر عزت نفس و همچنین عزت نفس مشروط می باشند.
ساختار و عملکرد خانواده پایدارترین عامل تأثیرگذار بر رشد روانی و شخصیتی فرزندان می باشد و عوامل مختلف موجود در آن هر یک به طور متفاوت بر فرآیند رشد و تحول فرزندان تأثیر دارند - سامانی، . - 1381 دیدگاه سیستمی خانواده بر این باور است رشد و رفتار یک عضو خانواده به طور جدایی ناپذیري با افراد دیگر خانواده ارتباط متقابل دارد - کري ترجمه سید محمدي،. - 1385 السون - - 1991 نیز که مدل مدور ترکیبی خود را در مورد خانواده بر اساس نظریه سیستم مطرح نموده است. خانواده را در قالب سه بعد انسجام خانوادگی، انعطاف پذیري، و ارتباطات خانواده بررسی می نماید.
السون - - 1999 معتقد است در خانواده هاي انعطاف پذیر، رهبري و مدیریت خانواده به صورت دموکراتیک است و کمتر حالت استبدادي به خود می گیرد و فرزندان از عزت نفس مناسبی برخوردار هستند. همچنین تعهد عاطفی ، گرمی روابط حاکم بر خانواده هاي منسجم در فرزندان این احساس را بوجود می آورد که مورد پذیرش والدین هستند و منجر به عزت نفس بالایی در آنها می شود. دسی و ریان - 2000 - نیز معتقدند که حمایت مشروط بخصوص در زمینه خانواده بر عزت نفس مشروط تأثیر دارد. تحسین و تأیید والدین که براساس کسب موفقیت یا انجام تکالیف عاید فرزندان می شود منجر به ایجاد باور هایی در آنها می شود مانند این که اگرمن تکلیفم را خوب انجام دهم با ارزش هستم و اگر در انجام تکلیف موفق نشوم آدم بی ارزشی هستم.
تحقیقات بالدوین و دیگران - - 1951 نشان می دهد که عزت نفس بخصوص زمانی مشروط است که نمونه هایی از کنترل شدن شخص توسط دیگران وجوددارد مانند زمانی که والدین به شیوه استبدادي با فرزندان تعامل می کنند. تحقیقات بالبی - - 1953، هورناي - - 1950 و دیگران، نشان می دهد که تعاملات با اشخاص ارزیابی کننده و دستوردهنده به طور معمول والدین تأثیر مهم و بحرانی بر عزت نفس دارد. در واقع تأیید و موافقت مشروط باعث حس بیثباتی در عزت نفس فرزندان میشود - به نقل از ازلاتان و سولز،. - 2005 یکی دیگر از متغیرهاي مرتبط با عزت نفس، شخصیت و ویژگیهاي شخصیتی میباشد.
ویژگیهاي منحصر به فرد شخصیتی اساس تمام تفاوتهاي فردي را در بین آدمیان تشکیل میدهد، از نظر مک کرا و کوستا شخصیت متشکل از 5 عامل بزرگ است - به نقل از ازلاتان و سولز ، - 2005 و این 5 عامل عبارتند از: نوروز گرایی، برونگرایی، انعطاف پذیري یا گشوده بودن به تجربیات، توافق پذیري یا دلپذیر بودن، با وجدان بودن. ترکیب هاي متفاوت از این 5 عامل باعث می شود که شخصیت منحصر به فرد انسان شکل بگیرد. روبینز، تریسی و ترزنسکی - 2001 - معتقدند که علاوه بر همبستگی ساده، تا حدودي تعامل بین 5 عامل شخصیتی بزرگ و عزت نفس وجود دارد.
در نظر آنها عزت نفس در شکلگیري مراحل شخصیت نقش دارد و در مقابل الگوهاي ثابت رفتاري در افراد بر چگونگی ارزیابی و درك خودشان تأثیر میگذارد، چنانچه افراد با عزت نفس بالا از نظر احساسات پایدار، برون گرا، وظیفه شناس و تا حدودي نسبت به تجربیات گشوده هستند. همچنین در بررسی ارتباط عزت نفس مشروط با ویژگی هاي شخصیتی نشان داده شد که عزت نفس مشروط با داشتن احساس کلی فرد از خود در داشتن توانایی خاص یا دیگر خصوصیات شخصیتی در ارتباط است - جیمز به نقل از کروکر و ولف، . - 2001
در دو تحقیق دیگري که توسط کوستاو مک کرا - - 1992 در مورد بالغین و نوجوانان انجام شد، نتایج تحقیقات آن ها نشان داد که عزت نفس ارتباط مثبت قوي با استواري احساسات یا نوروزگرایی ، ارتباط حدوداً مثبتی با برونگرایی و وظیفه شناسی و ارتباط ضعیفی با پذیرا بودن و گشوده بودن به تجربیات دارد. علیرغم اهمیت عزت نفس مشروط و تاثیر گذاري آن بر جنبه هاي متفاوت زندگی تحقیقات کمی در این زمینه انجام شده است.
لذا پژوهش حاضر با هدف تبیین رابطه انسجام و انعطاف پذیري خانواده و ویژگی هاي شخصیتی و عزت نفس مشروط انجام شده است، در همین راستا پژوهش حاضر به آزمون فرضیه هاي زیر خواهد پرداخت: بین انسجام و انعطاف پذیري خانواده ، ویژگی هاي شخصیتی و عزت نفس مشروط رابطه معنا داري وجود دارد. -2انسجام و انعطاف پذیري خانواده قدرت پیش بینی معناداري براي عزت نفس مشروط دارد.
-3ویژگی هاي شخصیتی قدرت پیش بینی معنا داري براي عزت نفس مشروط دارد.
روش
جامعه و نمونه مورد مطالعه: جامعه آماري این تحقیق متشکل از کلیه دانشآموزان پسر و دختر مشغول به تحصیل در سال 89-90 کلاسهاي اول دبیرستانهاي شهر شیراز بود. در پژوهش حاضر، نمونه به روش نمونهگیري خوشهاي چندمرحلهاي انتخاب گردید. بدین صورت که از نواحی 4 گانه شیراز، دوناحیه و از هر ناحیه، دو مدرسه - دخترانه و پسرانه - و از هر مدرسه سه کلاس انتخاب شدند. حجم نمونه حدود 400 نفر بود. البته پس از اجراي مقیاسها، به علت اینکه تعدادي از پرسشنامهها برگردانده نشده بود و تعدادي از پرسشنامه ها ناقص بودند حجم نمونه به 367 نفر - 194پسر و173 دختر - با میانگین سنی 14/9و انحراف معیار سنی 0/67 کاهش یافت و همه دانشآموزان به پرسشنامههاي زیر پاسخ دادند.
ابزار گردآوري اطلاعات: -1 پرسشنامه انسجام خانوادگی: این مقیاس بر اساس مجموعهاي از متون موجود در باب همبستگی و با الهام از مدل ترکیبی السون - 1999 - به وسیله سامانی - 1381 - ساخته شده است و داراي 28 گویه است که براي ارزیابی 8 عامل به کار می رود: همبستگی با مادر، همسبتگی با پدر، تعامل به حسب، تعامل به حسب مکان، روابط عاطفی ، تصمیم گیري، روابط زناشویی، روابط والدین با فرزند. در مقابل هر گویه طیف لیکرتی - کاملاً موافقم، موافقم، نظري ندارم، مخالفم و کاملاً مخالفم - وجود دارد.
نتایج تحقیقات متعدد از قبیل رضویه و سامانی - 1379 - ، سامانی - 1381 - ، سامانی به نقل از جمشیدي - 1387 - حاکی از روایی و پایایی مطلوب این پرسشنامه است، در پژوهش حاضر نیز ضریب پایایی به روش آلفا کرنباخ 0/87 به دست آمد. -2 پرسشنامه انعطاف پذیري مثبت:این مقیاس با اقتباس از مدل ترکیبی السون - 1999 - درباره خانواده، به وسیله شاکري - 1382 - ساخته شده است و شامل 16 گویه است که در مقابل هر گویه طیف لیکرتی - کاملاً موافقم، موافقم، نظري ندارم، مخالفم، کاملاً مخالفم - وجود دارد.
مطالعه شاکري - 1382 - حاکی از روایی و پایایی مطلوب این پرسشنامه است، در پژوهش حاضر نیز ضریب پایایی به روش آلفاي کرنباخ 0/62 بدست آمد. -3 پرسشنامه شخصیتی پنج عاملی NEO :این پرسشنامه توسط مک کرا و کوستا در سال 1985 تحت عنوان پرسشنامه شخصیتی NEO معرفی شد.این پرسشنامه به منظور اندازهگیري پنج عامل یا حیطه اصلی نوروزگرایی، برونگرایی، انعطاف پذیري، دلپذیر بودن و وجدان گرایی طراحی شده است.این پرسشنامه دو فرم کوتاه و بلند دارد در این پژوهش از فرم کوتاه که 60 سوالی است استفاده شده است .
نتایج تحقیقات متعدد در ایران از قبیل گروسی، مهریار و طباطبایی - 1380 - ، حق شناس - - 1385 حاکی از روایی و پایایی مطلوب فرم بلند و کوتاه پرسشنامه است، در پژوهش حاضر نیز ضریب پایایی به روش آلفاي کرنباخ 0/56 بدست آمد. -4 پرسشنامه عزت نفس مشروط کرنیس:پرسشنامه عزت نفس مشروط توسط کرنیس - 2003 - ساخته شده که شامل 15 گویه است که عزت نفس مشروط را در حوزههایی مثل زندگی بر اساس انتظارات، موفقیت در تکالیف، مقبولیت توسط دیگران نشان میدهد. در مقابل هر گویه طیف لیکرتی - کاملاً موافقم، موافقم، نظري ندارم، مخالفم، کاملاً مخالفم - وجود دارد.
نتایج تحقیقات متعدد از قبیل کرنیس - - 2003، نیبرز و دیگران - - 2004 ، نی، بوش و دیگران - - 2008 حاکی از روایی و پایایی مطلوب این پرسشنامه است، در پژوهش حاضر نیز ضریب پایایی به روش آلفاي کرنباخ، 0/58 بدست آمد. روش اجرا: پس از کسب مجوز از اداره آموزش و پرورش کل، نواحی و مدارس و کلاس هاي مورد نظر با روش نمونه گیري تصادفی خوشه اي انتخاب شدند که بعد از هماهنگی با مدیران مدارس ، پرسشنامه ها در اختیار آزمودنی ها قرار داده شد. به دانش آموزان اطمینان داده شد که پاسخ هاي آن ها نزد محقق به صورت محرمانه باقی خواهد ماند.
