بخشی از مقاله
چکیده
ماده تاریخ یکی از صنایع ادبیست و آن عبارتست از آوردن تاریخ واقعهاي در ضمن بیت یا مصراعی که مجموع حروف آن به حساب ابجد مطابق با تاریخ آن واقعه باشد. ملک الشعراي بهار از جمله شاعرانیست که در این فن ورود کرده و در بسیاري از سرودههاي خود ، براي ثبت وقایع از فن ماده تاریخ استفاده کرده است.با مشاهدة کثرت استفاده بهار از فن ماده تاریخ جهت ثبت وقایع، این سوال مطرح شد که آیا این ماده تاریخها واقعا با تاریخ وقایع مورد نظر مطابقت دارد؟ و اینکه آیا بهار ماده تاریخها را براساس تاریخ شمسی سروده یا تاریخ قمري؟ براي پاسخ به پرسشهاي فوق، ابتدا از کل دیوان اشعار بهار فقط قطعات او - 190 قطعه - بهعنوان جامعه آماري انتخاب شد که از آن مجموع، تعداد21 قطعه داراي ماده تاریخ بود. ماده تاریخ این قطعات پس از حرف نگاري، بر اساس معادل عددي هر حرف با استفاده از حساب ابجد استخراج شد و در نهایت عدد بهدست آمده، با تاریخ واقعه مذکور تطبیق داده شد و مشخص شد در ده قطعه از مجموع بیست و یک قطعه عدم مطابقت وجود دارد. و عدم تطابق بیشتر - نه مورد از ده مورد - مربوط به ماده تاریخهایی است که به تاریخ قمري سروده شدهاند.
کلمات کلیدي: بهار، ماده تاریخ، ابجد، قطعه.
مقدمه:
ماده تاریخ عبارتست از »بیت یا مصراعی که مجموع حروف آن به حساب ابجد مطابق با تاریخ واقعهاي باشد«P - فرهنگ عمید ، ذیل ماده تاریخ - ماده تاریخ یکی از صنایع شعري و همچنین یکی از نمونه هاي استفادة تاریخ از واژه ها براي ثبت تاریخ یک واقعه می باشد . ماده تاریخ نویسی را همانند نقاشی و موسیقی و… یکی از صنایع مستظرفه به حساب آورده اند. استاد ماده تاریخ نویس و یا شاعر داناي این فن با استفاده از عدد وشمارة هر حرف در حساب ابجد - حساب جمل - وتطبیق آن با سال رخ دادن واقعه اي، عبارت و یا شعري رقم می زند. - فتحی، - 711 : 1355
حروف جمل یا حساب جمل یا حساب ابجد به معنی ارزش عددي حروف الفبا و واژگان استل حروفاَبجد شیوهاي براي مرتبسازي حروف زبان عربی است که بر پایه الفباي اولیه خط فنیقی مرتب شدهاند. گاهی این شیوه در شمارهگذاري موارد یا صفحات به کار میرودححروف ابجد به این شرح هستند: »الف، ب، ج، د، ه، و، ز، ح، ط، ي، ك، ل، م، ن، س، ع، ف، ص، ق، ر، ش، ت، ث، خ، ذ، ض، ظ، غ.« و اعداد 1 تا 1000 به بیست و هشت حرف تقسیم شدهاست براي آسانی ازبر کردن ترتیب این حروف، هر چندتا حرف پیاپی به شکل واژه در آمده و تلفظ میشوند. این واژهها عبارتاند از: »ابجد-هّوز- حّطیکَلم-نس-عفَص- قرشَت-ثخَذضَظَ-غ؛ - مصاحب و دیگران، :1392 ذیل ابجد -
در حساب جمل، الف تا ط به ترتیب، نماینده یک تاُنه و ي تا ص به ترتیب، نمایندهد ه تا نود و ق تا غ به ترتیب، نماینده صد تا هزار است.از الفباي ابجد براي متناظر کردن اعداد و واژهها نیز استفاده میشود. به این ترتیب که براي هر حرف واژهاي که بخواهند به عدد تبدیلش کنند، عدد متناظر را از جدول زیر برمیدارند و اعداد به دستآمده را جمع میزنند.شاعران از این روش با آوردن کلمه یا عبارت یا مصراعی در شعر خود براي ثبت وقایع استفاده میکنند. اگرشمارة هرحرف را درعبارتی که براي واقعه اي تاریخی رقم زده شده با یکدیگر جمع کنیم عددي بدست می آید که مساوي با تاریخ سال آن واقعه است. - صدري، - 12 :1378
بسیاري از شاعران عصر صفوي و همچنین شاعران دورة بازگشت، سعی بر آن داشتند تا تاریخ هر واقعهاي چه کوچک وچه بزرگ را با حروف ابجدي بیان کنند. - عزیزي، - 77 :1388 از جمله معروفترین این شاعران میتوان به ملک الشعراي بهار اشاره نمود.بهار 1330 – 1265 - شمسی - از کودکی به شعر علاقه داشت او تمرین شاعري را با تضمین اشعار استادان کهن پی گرفت. هیجده ساله بود که با مرگ پدر، قصیدهاي سرود و براي مظفرالدین شاه فرستاد و شاه فرمان ملک الشعرائی آستانه قدس را به همراه یکصد تومان صله برایش فرستاد.
