بخشی از مقاله
چکیده
از گذشته تا به امروز، در تمامی تمدن ها یا کشورها، شهرنشینی بارزترین نحوه تکامل جوامع انسانی به شمار می‌رود. با ظهور انقالب صنعتی و با گسترش شتابان شهرها، جوامع انسانی آنها با مشکالت عدیده همچون تمرکزگرایی شدید در یک یا چند شهر و گسیختگی نظام سلسله مراتبی شهری مواجه شدند. لذا برنامه‌ریزی منطقه‌ای را به‌عنوان راهی مطمئن و کم هزینه در کاستن از این مشکالت ضروری می‌سازد به‌طوری که در هر اقتص اد دولتی اقدامات و تصمیمات دولت نقش اساسی را در تحوالت شهر و روستا دارد. چنآن‌که در نظ ام شهری ایران تصمیمات دولت به تمرکز منجر به گسیختگی شبکه شهری در ایران شده است.
چنان‌که در هر منطقه فاصله بین شهر اول و دوم بسیار مشهود است. رفع این مشکل جز با سیاست برنامه‌ریزی منطقه‌ای و تزریق متعادل سرمایه و امکانات در شهرهای میانه و متوسط هر منطقه امکان‌پذیر نمی‌باشد. هدف اصلی این مقاله تأکیدی دوباره بر برنامه‌ریزی منطقه‌ای به‌عنوان راه اصلی ایجاد توازن در نظام شهری ایران و به‌جای اینکه صورت مسأله را کنار بگذاریم و راه حل آسان را در پیش گیریم چاره‌ای بیندیشیم که جهانی فکر کنیم و منطقه‌ای عمل کنیم و حال را تنظیم و آینده را تضمین کنیم.
در این مقاله که با روش توصیفی- تحلیلی انجام‌شده است، روش جمع‌آوری اظالعات، کتابخانه‌ای و اسنادی است و نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در راستای تثبیت مکان فعلی پایتخت باید نسبت به اجرای برنامه‌ی آمایش سرزمین و تمرکززدایی و اصالح نظام سلسله مراتبی سکونت‌گاه‌های شهری و بهبود بخشی امکانات مناطق پیرامونی از جمله شهرهای مجاور شهر تهران و شهرهای جدید اقدام کرد.
.1 مقدمه
از جمله پیش شرط‌های الزم برای رسیدن به توسعه پایدار در هر فضای جغرافیایی، ایجاد بستری مناسب جهت رشد همراه با ارائه خدمات و زیرساخت‌های معیشتی و رفاهی در راستای برقراری توسعه و تعادل در آن جامعه است. امروزه تمرکز شدید جمعیت و فعالیت‌ها در یک یا چند نقطه جغرافیایی از مشخصه‌های بارز اکثر کشورهای جهان سوم به خصوص کشور ایران است. عدم توجه به برنامه‌های بلندمدت و تکیه سیاستگذاران به برنامه‌های توسعه بخشی و بعضاً سطحی از موانع اصلی توسعه متوازن کشور است. بررسیهای تجربی نشان می‌دهد که وجه ممیزه و مشخصه شهرنشینی جهان سومی فعلی ناموزونی و بی‌عدالتی است. این نابرابریها در سه سطح متجلی می‌شوند:
1. 1نابرابریها در فرصتهای امرار معاش در بخشهای شهری و روستایی؛
2. 2نابرابری از یک شهر تا شهر دیگر، به دلیل تمرکز منابع محدود در پایتختها؛
3. 3نابرابری اقتصادی درون شهری میان توده ها و یک گروه کوچک نخبه توانگر؛ این عدم تعادلها و نابرابریها، به جز آسیبهای ذاتی، ممکن است در کارایی و انتظارات اقتصاد ملی نیز خلل ایجاد کنند - وارثی و همکاران، . - 1386 اساساً تمرکز در شهرهای بزرگ ایران باالخص در دوره‌های اخیر تراکم شدید جمعیت و نارسایی‌های اجتماعی- اقتصادی را آشکار نموده است.
ایران به دلیل خصوصیات جغرافیایی خود یعنی وسعت نسبتاً زیاد، تنوع در مناظر جغرافیایی، خاصه ناهمواریها و آب وهوا، پراکندگی نامتعادل منابع زیرزمینی و منابع انرژی، دارای مناطق جغرافیایی متعددی است که برای عمران و آبادانی هر یک از آنها باید سیاست عمرانی خاصی اعمال گردد تا بتوان تفاوتهای منطقه‌ای را به حداقل ممکن کاهش داد - میرمحمدی، . - 39 :1386 در برخورد با معضاات و گره‌گاههای استان تهران و بخصوص، تمرکز اقتصادی-اجتماعی و به تبع آن تمرکز شدید جمعیت در این شهر است که حاصل رشد بی‌برنامه و غیر اصولی آن است. زیرا تمرکز سیاسی- اداری، تمرکز سرمایه‌گذاری‌ها و تجارت، تمرکز خدمات زیر‌بنایی و تمرکز خدمات شهری، بستر جذابیت‌های شهر را فراهم کرده است. از سوی دیگر بزرگترین واحدهای فضایی همراه با بیشترین سهم سرمایه‌گذاری هستند.
بررسیهای انجام شده تا دهه 1355 جریان سرمایه و نیروی کار را به سوی تهران نشان می‌دهد. به طوریکه بحث جابه‌جایی تهران را مطرح کرده است. دالیل طرح جابه‌جایی این گونه بیان شده است که: جمعیت تهران و شهرهای اقماری آن فراتر از امکانات طبیعی و زیرساختی ناحیه است، تهران بزرگ از نظر انواع آلودگیها به حد اشباع رسیده است، دهها مسأله اجتماعی، اقتصادی، ترابری، اکولوژیکی و. . . باعث شده تا عده‌ای به فکر کاهش جمعیت تهران باشند و یا کوشش کنند جمعیت تهران از حد فعلی تجاوز نکند. با توجه به این عدم تعادل فضایی توسعه می‌توان برنامه‌ریزی منطقه‌ای را به عنوان اهرم تعادل مطرح نمود.
.2 توزیع فضایی شهرهای ایران
در چند دهه اخیر شهرهای جهان با سرعت زیادی گسترش یافته و به شهرهای بزرگ تبدیل شده‌اند. این گسترش در مورد کشورهای توسعه نیافته حادتر است. رشد سریع شهرنشینی در دنیا بطور متعادل صورت نگرفته است، بلکه عمدتاً شامل شهرهای بزرگ و پایتختها بوده است. تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ در برخی کشورها %30 کل جمعیت آنها است. تحوالت اقتصادی و تأثیرات آن موجب پیدایش قطب‌های بزرگ صنعتی و شبکه‌ای از شهرهای بزرگ و مگاالپلیسها گردیده و بدین ترتیب نظم فضایی خاصی را در سطح ناحیه‌ای، منطقه‌ای و ملی به وجود آورده است. ایران نیز در نیم قرن اخیر از این قاعده مستثنی نبوده و با سرعت بیشتری شاهد رشد شهرنشینی و افزایش شهرها بوده است - نظریان،. - 151 :1388
