بخشی از مقاله
چکیده
روستا کهن ترین شکل سکونت گاه بشری و یکی از قدیمی ترین شیوه های زندگی بشر است. افول بسیاری از تمدن ها نیز به ویرانی روستاها و بی توجهی به آنها به عنوان عناصر پایه تولید و رونق اقتصادی مربوط می شود. برنامه ریزی روستایی به عنوان مکانیسم مناسب جهت تعدیل در جابه جایی جمعیت، ایجاد رفاه در روستا و جلوگیری از انهدام منابع طبیعی مطرح گردید. همچنین توسعه روستایی به عنوان هدف توسعه و یا راهبرد دستیابی به آن در بسیاری از کشورهای جهان که بخش زیادی از جمعیت آنها در روستاها زندگی می کنند مورد تاکید است.
در این بین رشد و توسعه روستاها نیازمند برنامه ریزی و همچنین نظام برنامه ریزی جامع و کارآمد است. علیرغم سابقه بیش از پنجاه ساله برنامه ریزی توسعه در کشور، نظام برنامه ریزی توسعه ملی و توسعه روستایی دارای نارساییهای اساسی است. در پژوهش حاضر که با روش توصیفی تحلیلی نگارش شده است سعی شده است با استفاده از منابع معتبر اسنادی و کتابخانه ای ابتدا به تعاریف مفاهیم مرتبط با روستا و برنامه ریزی روستایی سپس به روند برنامه ریزی توسعه روستایی در ایران پرداخته و در آخر نیز به ارایه راهبردهایی برای موفقیت هر چه بیشتر در زمینه برنامه ریزی توسعه روستایی اقدام شد.
-1 مقدمه
توسعه روستایی مفهومی با سابقه است، هر چند که مفهوم آن از لحاظ محتوا و کارکرد در راستای سازماندهی توسعه در نواحی روستایی، به طور مداوم تغییر کرده است. اهمیت توسعه روستایی در کشورهای کمتر توسعه یافته بیشتر به دلیل نقش مهم نواحی روستایی در اقتصاد آنها می باشد. به طور کلی توسعه روستایی به عنوان راهبردی برای بهبود زندگی اجتماعی - اقتصادی مردم فقیر روستایی در نظر گرفته شده است. به علاوه آن شامل انتشار منافع توسعه در بین فقیرترین افراد نواحی روستایی یا به عبارت دیگر کشاورزان کوچک، اجاره داران، افراد فاقد زمین و دیگر گروه های محروم است.
از آنجا که هدف اصلی توسعه روستایی کاهش فقر است، برنامه های توسعه روستایی باید به منظور افزایش تولید، بهبود بهره وری، توسعه منابع انسانی و گسترش فرصتهای اشتغال طراحی شود و روند توسعه نیز نباید بنیانهای محیطی را تخریب کند. با توجه به ماهیت چند بعدی فعالیت های توسعه روستایی و این باور که برنامه ریزی توسعه روستایی با تمرکز بر یک بعد تحقق نمی یابد، عبارت توسعه همه جانبه یا یکپارچه برای توجه به اهداف مختلف توسعه روستایی استفاده می شود.
با توجه به اهداف توسعه روستایی یکپارچه یا همه جانبه، دستیابی به آن نیازمند مشارکت گروه هدف است و در حقیقت نیازمند مشارکت محلی و تمرکز زدایی است. برنامه ریزی باید در مقیاس های مختلف در سطح جوامع محلی، بخشها، یا مناطق جغرافیایی تعریف شده انجام شود. اگر چه توسعه روستایی ممکن است یک برنامه سراسری نباشد، ولی باید به طور نمادین با برنامه های توسعه ملی هماهنگ باشد. در این مقاله با استفاده از روش کتابخانه ای و بهره گیری از منابع متعدد معتبر مفاهیم و راهبردها و مسایلی که امروزه در بحث برنامه ریزی و توسعه روستایی مطرح است مورد بررسی قرار گرفته است.
-2 روش تحقیق
این تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی است. برای جمع آوری اطلاعات و داده های مورد نیاز از بررسی های اسنادی و کتابخانه ای استفاده شده است، و با توجه به اطلاعات بدست آمده، به ارایه نظریات پیرامون روستا و برنامه ریزی روستایی پرداخته و در نهایت به ارایه راهبردهایی برای موفقیت هر چه بیشتر در زمینه بهبود وضعیت روستاها اقدام شد.
-3 مبانی نظری
-1-3 برنامه ریزی
اگربرنامه را نمایش منطقی و یا رعایت سلسله مراتب فعالیت های مربوط به هم در یک رشته تصمیمات منظم بر حسب دوره های زمانی تعریف گردد، برنامه ریزی فرآیند تفکر در باب مسایل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی است که جهت گیری و آینده نگری به صورت عملی در روابط، اهداف همه جانبه را دارا بوده و به شدت در زمینه خط مشی برنامه از جامعیت برخوردار است
تعاریف متعددی نیز از برنامه ریزی شده است که درزیر به آنها اشاره میکنیم.
برنامه ریزی عبارت است از کوششی در جهت انتخاب بهترین برنامه ها در جهت رسیدن به هدفهای مشخص بدانیم که ممکن است این کوششها و برنامه های تا مرحله نهایی هدف نیر پیش نرود بلکه گامهای رسیدن به توسعه در سطح روستا و شهر باشد
برنامه ریزی به طور کلی نوعی تفکر درباره ی مسایل اجتماعی اقتصادی است که نتیجه آن صورت منطقی و عملی موجب بهبود زندگی انسانها خواهد شد
برنامه ریزی یک سلسله فعالیت ها و اقدامات است که بایستی در آینده صورت پذیرد. این سلسله فعالیت ها بایستی از یک طرف با یکدیگر هماهنگ باشند و از طرف دیگر متناسب با اهداف برنامه تنظیم شده باشند -
برنامه ریزی وسیله ای است که طی آن هدف ها به صراحت و به وضوح تعریف می شوند وسیله ای است که از طریق آن وسایل دیگر که برای نیل به هدفها، لازمند تعیین و کسب می گردند
-2-3 روستا
مبدأ تقسیمات کشوری است که از نظر محیط زمینی - یعنی از لحاظ وضعیت طبیعی ، جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی - همگن بوده و دارای قلمرو معین ثبتی و عرفی مستقل باشد. روستا دست کم بیست خانوار داشته یا صد نفر به صورت متمرکز یا پراکنده در آن سکونت داشته باشند. ساکنان دایمی روستا باید به طور مستقیم یا غیر مستقیم به یکی از فعالیتهای کشاورزی ، دام داری ، باغ داری، صید ،صنایع روستایی یا ترکیبی از این فعالیتها اشتغال داشته باشند، روستا نیز باید در عرف به نام ده ، آبادی، دهکده یا قریه نامیده باشد
روستا پهنه ای جغرافیایی و واحد برنامه ریزی است که معیشت اکثر سکنه آن از داد و ستد متقابل بین عوامل تجدیدپذیر طبیعی و رفتار انسان حاصل می شود و دارای نقش اصلی کشاورزی، دامداری، دامپروری، باغداری و نیز صنایع و خدمات وابسته است و سکونتگاه های کوچک و بزرگ و همگن واقع در آن پهنه هر یک نام و نقشی جداگانه داشته، جای مشخص و نقش تکاملی دهنده خاص خود را در مجموعه روستا دارا می باشند و در حقیقت روستا یک ده، یک مزرعه و یا یک سکونتگاه معدنی، تفریحی و بالاخره فروشی نیست
اگر روستا و جایگاه واقعی آن در اقتصاد ملی شناخته و اهمیت آن در سلسله عوامل رشد و توسعه اقتصادی بازاریابی شود، معلوم خواهد شد که ویرانی روستاها به جز عدم شناخت ظرفیت و پتانسیل آنها و بی تفاوت بودن به این بخش مهم از محیط زندگی که ناشی از ضعف و ناتوانی آشکار در مطالعات محیطی است، چیز دیگری نیست و اگر این روند ادامه یابد نتایج مخرب آن سنگین خواهد بود
-3-3 برنامه ریزی روستایی
در این برنامه ریزی به مسایل و مشکلات روستا پرداخته شده و مسایلی از قبیل تولید و عرضه محصولات کشاورزی که طی ادامه مطلب بدان جزئی تر پرداخته شده است و دسترسی روستا به سرویس ها اجتماعی - کلینیک، مسجد، مدرسه، حمام و مسکن - مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین برنامه ریزی را می توان طور دیگری نیز تعریف کرد و آن عبارت است از کوشش های اندیشمندانه آدمی برای یافتن راه هایی که به اتخاذ بهترین تصمیمات برای تامین رفاه و ایجاد ترقی او منجر شود
برنامه ریزی روستایی عبارت است از تدوین رابطه ی صحیح بین نیازهای جامعه روستایی و امکانات و منابع طبیعی بالقوه و بالفعل روستا
برنامه ریزی روستایی به عنوان مکانیسم مناسب جهت تعدیل در جا به جایی جمعیت، ایجاد رفاه ساکنان روستاها و جلوگیری از انهدام منابع طبیعی اعم از تجدید شونده یا تجدیدنشدنی مطرح گردید. برنامه ریزی روستایی اگرچه در محیط جغرافیایی کوچکی به نام روستا انجام می شود ولی به منظور نیل به هدف غایی آن می بایست به سازمان ها و تشکیلات برنامه ریزی و یا عوامل اجرایی و عمل کننده برنامه ریزی محدوده نباشد . برنامه ریزی روستایی لازم است که با مجموعه ای از ایده ها در رابطه با ویژگی های روستا و یا روستاهای منطقه طراحی گردد و دانش جدید پشتیبان آن باشد و به عبارت دیگر برای برنامه ریزی روستایی علوم مختلف که در رابطه با اهداف برنامه هستند به خدمت گرفته شود
برنامه ریزی روستایی در ایران در سطح محلی وجود ندارد و محدود به دو سطح ملی و منطقه ای است. البته در سطح محلی، طرح های توسعه ی روستایی با عناوین متفاوت - مانند طرح های بهسازی فیزیکی، طرح ساماندهی روستا، طرح توسعه یکپارچه و... - توسط دستگاه های اجرایی مختلف تهیه می شود، ولی به عدم وجود برنامه ریزی در سطح محلی، نتایج پیشنهادات اجرایی این طرح ها در برنامه های محلی گنجانده نمی شود و به همین علت در اجراء با شکست و ناکامی مواجه می شوند
برنامه ریزی روستایی عبارت است از برنامه ریزی برای گسترش یک بخش اقتصادی خاص در یک منطقه روستایی، برنامه ریزی برای خدمات اجتماعی یا تسهیلات عمومی در داخل یک بخش، یک دهستان و برنامه ریزی برای کاهش فقر
برنامه ریزی روستایی نیازمند اطلاعات وسیع و گسترده ای از محیط و شرایط طبیعی و ویژگی های اجتماعی، نشات گرفته از بنیانهای جغرافیایی است که گروه های برنامه ریزی باید به آن توجه کنند
