بخشی از مقاله
چکیده
توجه به ویژگیها و شرایط کنونی کشور، شهرها و دانشگاهها و مطالعه اسناد فرادست - بالادستی - ملی بهعنوان الزامات برای نهادهای اجرایی کشور نشان از آن دارد که پیشرفت کشور و دستیابی به اهداف سند چشم انداز 20 ساله، مستلزم استفاده حداکثری از تمامی ظرفیتهای کشور است. دانشگاهها بهعنوان نهادهای علمی کشور جزء مهمترین ظرفیتها هستند که در صورت استفاده بهینه از آنها میتوان مسیر رشد و پیشرفت را سریعتر طی کرد. همچنین بر اساس مأموریت محول شده به دانشگاهها برای تأسیس پارکهای علم و فناوری، دانشگاههاصرفاً بهعنوان مراکز آموزشی و پژوهشی تعریف نشدهاند و میتوانند و بلکه موظفاند فعالیتهایی فراتر از این داشته باشند.
بر این اساس گسترش و ساماندهی - راهبردی و کالبدی - دانشگاهها بدون تعامل صحیح با حوزه پیرامونی خود - شهر/منطقه پیرامونی - و هماهنگی با آن سودمند نخواهد بود. این پژوهش به موضوع ساماندهی کالبدی دانشگاهها با رویکرد »تعامل با شهر« و باهدف ارائه خدمت مفید به شهر و کسب درآمد پایدار برای دانشگاه میپردازد.
به این منظور پس از تبیین موضوع و بیان اهمیت و ضرورت آن یک مسیر 3 مرحلهای - ترسیم وضع مطلوب، بررسی وضع موجود، و ارائه پیشنهادهایی برای رسیدن از وضع موجود به وضع مطلوب - معرفی شده است و سپس این فرآیند 3 مرحلهای در طرح ساماندهی کالبدی دانشگاه کاشان، بهعنوان یک نمونه موردی طی شده و در نهایت به 11 پیشنهاد مشخص منتج گردیده است. بهمنظور تحقق پیشنهادهای ارائه شده، طراحی سازمان انجام کار در قالب »دفتر تعامل دانشگاه با شهر« ضروری میکند که میتواند مبنای پژوهشهای آینده در این زمینه باشد.
-1 مقدمه
اگر مأموریت دانشگاهها تاکنون در دو محور »تولید دانش مفید و پرورش دانشمندان متعهد کارآمد« خلاصه میشد، امروز، بخصوص با توجه به شرایط خاص کشور - تحریمهای ظالمانه و ضرورت اقتصاد مقاومتی - می توان »تجاری سازی دانش و اثربخشی آن در زندگی مردم« را نیز به عنوان مأموریت سوم در نظر گرفت. تعامل دانشگاه با شهر و نیازهای واقعی آن، مهمترین عامل در صحت و سرعت انجام این مأموریت است. پس همه منابع و ظرفیتهای دانشگاهها باید در این جهت ساماندهی شوند.
در این میان فضای کالبدی دانشگاهها مستثنی نبوده و بلکه نقش بسزایی ایفا میکند، چراکه همه فعالیتهای مرتبط با مأموریتهای یادشده در کالبد معماری دانشگاهها انجام میشود. شاید به همین دلیل است که اولین همایش ملی »معماری فضاهای دانشگاهی« به این مهم بهطور تخصصی پرداخته است. یکی از1 محورهای این همایش با عنوان »سایتهای دانشگاهی و رابطه دانشگاه-شهر«، موضوع کلی پژوهشی است که بخشی از آن در قالب نوشتار پیش رو ارائه می شود.
بر مبنای گزارش اداره کل نظارت بر طرحهای عمرانی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، »در شکل گیری فضای کالبدی دانشگاهها و مراکز آموزش عالی در سطح کشور، بالأخص در دهه اخیر، اغلب شاهد نبود برنامهریزی و الگوهای مشخصی برای توسعه کالبدی و نادیده انگاشتن طرح جامع مصوب، ضوابط معماری و شهرسازی و اصول طراحی فضاهای دانشگاهی هستیم. همچنین در برخی موارد طرح اولیه بدون مطالعه و جامع نگری کافی وصرفاً بر اساس نیازهای مقطعی شکل گرفته و در طول زمان بهره برداری دچار بیتوجهی شده و از چهارچوب اولیه خود نیز خارج شده است
این موضوع بر لزوم » ساماندهی کالبدی و بازنگری در طرح جامع دانشگاههای کشور« تأکید دارد. همچنین اسناد فرادست - ملی، منطقهای و درون سازمانی - ، بر لزوم ساماندهی کالبدی دانشگاهها با رویکرد تعامل با شهر تأکید کردهاند. بنابراین بازنگری طرح جامع دانشگاههای کشور و ساماندهی کالبدی آنها در راستای سند راهبردی ضروری مینماید.
هدف این پژوهش ارائه مدلی برای فرآیند ساماندهی کالبدی دانشگاه با رویکرد »تعامل با شهر« است. بهمنظور دستیابی به این هدف که ضرورت آن با استفاده از اسناد فرادست تبیین میشود، انجام کار بر مبنای برنامه ریزی راهبردی - استراتژیک - تبیین شده و چشماندازی از آن چه برای معماری دانشگاه مناسب به نظر میرسد معرفی شده است . در این نوشتار ابتدا به تبیین موضوع، اهداف و راهبردهای این ساماندهی پرداخته شده - چیستی - و سپس اهمیت و ضرورت - چرایی - ، و مسیر انجام کار - چگونگی - تشریح شده است.
در بخش مسیر انجام کار، بررسی دو دسته اصلی اطلاعات پایه - منابع - شامل »اسناد فرادست«، »ویژگیهای حوزه پیرامونی دانشگاهها« و »نمونه دانشگاهها با نگاهی به تعامل با شهر« برای ترسیم وضع مطلوب و »ظرفیتهای کالبدی موجود دانشگاهها و شهرها« برای بررسی وضع موجود لازم است. در بخش پایانی، نمونهای از طی فرآیند معرفی شده، برای دانشگاه کاشان - نمونه موردی - ارائه میگردد و پس از جمعبندی نتایج حاصل از بررسی اطلاعات پایه، اقدامات و گامهای اجرایی و چشم اندازی از محصول نهایی معرفی میشود.
پیش از ورود به موضوع ابتدا لازم است تعاریف پایه از واژگان کلیدی ارائه گردد. در این پژوهش، تعامل به معنای داد و ستد، بده - بستان، همکاری متقابل و ...؛ دانشگاه به معنای مکانی برای آموزش در سطوح عالی، علم آموزی، پژوهش و تولید علم، همکاری با صنعت و... و شهر به معنای زیستگاه، سکونتگاه، فعالیت گاه و ... به کار میرود.
تجربه تاریخی ساخت مدارس و دانشگاهها را در یک نگاه کلی میتوان در سه دسته کلی مورد بررسی قرار داد: گروه اول، »مدارس علمیه ایرانی اسلامی« که همواره در تلفیق با سایر عناصر کالبدی شهر - بازار، مسجد، محلات مسکونی و ... - ساخته میشدهاند و مکانی برای مراودات اجتماعی، همکاریهای اقتصادی و ... با شهرها بوده و با زندگی روزمره و نیازهای مردم پیوندی عمیق و وثیق داشتند. گروه دوم، »مدارس غربی« که در گذشته به شکل قلعههایی بسته و مختص اشراف زادگان ساخته میشدهاند و از دیگر طبقات جامعه جدا بودهاند.
در این مدارس تزریق مالی از بیرون و از سوی اشراف و خانوادههای محصلین انجام میشده است. امروزه دانشگاههای غربی بر خلاف گذشته از حالت قلعههای بسته خارج شدهاند و در درون شهرها و در تعامل با آنها فعالیت میکنند. گروه سوم، »دانشگاههای نوین« هستند. این دانشگاهها که در ایران در دهههای پایانی قرن 13 و آغاز قرن 14 هجری شمسی ساخته شدهاند
به علت قطع ارتباط منطقی و طبیعی با سنت گذشته، به شیوه مدارس غربی و در پس دیوارها بنا شدند و ظرفیتهای تعاملی در آنها کمتر مدنظر بوده است - نگارندگان - . بررسی این تجربه تاریخی نشان میدهد که احیای رویکرد تعاملی مدارس علمیه و بهره گیری از تجربیات دانشگاههای امروزی جهان در تعامل با شهر امری مهم است. بهمنظور ایجاد ظرفیتهای تعاملی لازم است از توسعه کمی صرف - به معنای پذیرش بیشتر، رشتههای جدید، فضای بزرگتر و ... - به سمت ارتقاء و رشد کیفی دانشگاه - تحصیلات تکمیلی، پژوهشهای علمی، همکاری با صنعت و ... - حرکت نمود. این رویکرد، تأثراتی در ساماندهی کالبدی دانشگاهها از مکانیابی در شهر تا کمیتها و کیفیتهای اجزای معماری فضاهای دانشگاه را شامل میشود.
امروزه مدلهای توزیع مکانی دانشگاهها در نسبت با شهر 4 مدل هستند. دانشگاهها میتوانند بهصورت یک سایت مرکزی - پردیس - در درون شهر، در حاشیه شهر و در خارج از شهر قرار گیرند و یا بهصورت چند سایت پراکنده شده در شهر مکانیابی شوند. از دیگر سو بهمنظور محاسبه کمیتهای کالبدی مورد نیاز دانشگاهها لازم است از سرانههای استاندارد استفاده کرد. به ازای هر دانشجو - بر اساس مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی - سرانه زمین از قرار 70 تا 105 مترمربع ناخالص و سرانه ساختمان 30 تا 50 مترمربع - بر اساس تجربیات طراحی بناهای دانشگاهی، نگارندگان - تعیین شده است.
مأموریتهای دانشگاه تنها به خدمات مرسوم آموزشی و پژوهشی محدود نمیشود. بهویژه آن که با تصویب »آیین نامه تصویب و اساسنامه پارکهای علم و فناوری« از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال 1381، مأموریت جدیدی تحت عنوان پارک علم و فناوری نیز به دانشگاههای کشور محول گشته است
بنابراین مأموریتهای کنونی دانشگاهها را میتوان به دو بخش اصلی تقسیم نمود: مأموریت آموزشی-پژوهشی شامل برگزاری کلاسها، کارگاهها، پژوهشکدهها، مراکز تحقیقاتی، خدمات رفاهی، خدمات جنبی و مأموریت پارک علم و فناوری شامل شرکتهای دانش بنیان، نمایشگاههای فناوری، مؤسسات آموزشی جنبی، مراکز اجتماعات و مراکز رفاهی و ورزشی. شاید بتوان گفت دانشگاههای امروز علاوه بر تولید دانش باید زمینه کاربرد و تجاری سازی آن را نیز فراهم کنند. نمودار زیر بیانگر سه مأموریت دانشگاه است:
نمودار - 1 مأموریتهای دانشگاه
در تبیین اهمیت و ضرورت تعامل دانشگاه با شهر شایان ذکر است اسناد فرادست ملی مرتبط با حوزه علم و فناوری و آموزش عالی کشور همگی در راستای چشم انداز 20 ساله کشور و همسو با آن تهیه شدهاند. این اسناد شامل شش سند3 هستند . مطالعات انجام شده در طرح پژوهشی نشان میدهد اسناد مذکور بر ارتقاء سطح و جایگاه علمی کشور و نهادهای آموزش عالی تأکید دارند و بهطور ویژه الزاماتی را برای دانشگاههای کشور ایجاد میکنند که عبارتاند از: لزوم بهره گیری از تمامیتوان علمی و اقتصادی کشور بهمنظور »مقاوم سازی اقتصاد« ، لزوم دستیابی به »اقتصاد دانش بنیان« - همان - و لزوم مشارکت نهادهای علمی و دانشگاهی در رشد همه جانبه کشور با رویکرد تعامل با نهادهای اجرایی و اقتصادی. همچنین اسناد فرادست شهری/منطقهای - مانند طرح جامع شهرها - و اسناد درون سازمانی - مانند سند راهبردی دانشگاهها - نیز اهداف و الزاماتی را ایجاد میکنند.
بهمنظور نیل به اهداف و الزامات این اسناد، ساماندهی کالبدی دانشگاههای کشور با رویکرد تعامل با شهر دارای اهمیت ویژه است. علاوه بر آن شرایط اقتصادی کشور - تحریم بیرونی و مشکلات مدیریت درونی - و کاهش تعداد دانشجویان ورودی دانشگاهها - فرصتی برای رشد کیفی بهجای توسعه کمی - بر ضرورت تعامل پایدار دانشگاه و شهر- ارائه »خدمت مفید« و کسب »درآمد پایدار- « دلالت میکنند.
ساختار »تعامل دانشگاه با شهر« را میتوان در قالب یک »نظام عرضه-تقاضا« که تأمین کننده منافع دو نهاد و همچنین یک ضرورت است نشان داد. بر این مبنا بهمنظور دستیابی به هدف آبادانی کشور در راستای چشم انداز 1404، از یک سو وزارت علوم بهعنوان متولی دانشگاهها و از سوی دیگر وزارت کشور بهعنوان متولی شهرهای کشور - شهرداریها - به تعاملی هم افزا خواهند پرداخت.
دانشگاهها و شهرها هر دو دارای »برنامه توسعه« هستند و با بررسی وضع موجود - توانمندیها و نیازها - آنها لازم است یک برنامه مشترک تحت عنوان »برنامه تعامل دانشگاه و شهر« تعریف شود و در درون این برنامه اقدامات زیر انجام شود:
❖ تعریف خدمات قابل اشتراک
❖ ایجاد دفتر ارتباط دانشگاه با شهر
❖ تعریف مجموعهای از پروژههای تعاملی نمودار زیر بیانگر مطلب فوق است
