بخشی از مقاله
چکیده
الگوی نظام حکومتی در ایران تکساخت و بسیط است، که بر اساس آن قدرت سیاسی در دست شخصیت حقوقی واحدی بهنام حکومت مرکزی قرار دارد که در تهران به‌عنوان پایتخت مستقر بوده و از این مکان به‌صورت عمودی و افقی حاکمیت خود را اعمال می‌نماید. علاوه بر این نظام اداری در دستگاه‌های حکومتی متمرکز بوده و فرآیندهای اداری و بوروکراتیک برای اداره امور اجرایی، فنی، تخصصی، خدماتی و عمومی در سطوح مختلف تقسیمات فضایی کشور، به مرکزیت تهران گرفته انجام می‌پذیرد.
تمرکز قدرت سیاسی و اداری در ایران محصول فرایندهای سیاسی پس از انقالب مشروطه در طی یک قرن اخیر است که منجر به اقتدار مکان شهری تهران به‌عنوان پایتخت گردیده است. اقتدار مزبور به‌تدریج باعث قطبی شدن تهران در فضای ملی کشور و تمرکز و تراکم منابع مالی و اقتصادی، فنی، تخصصی، علمی و آموزشی، اجتماعی و فرهنگی، ارتباطی و صنعتی، نظامی و امنیتی و غیره در آن شد که حاصل آن شکل‌گیری حرکت و هجرت جمعیت و شهروندان ایرانی از سرتاسر فضای ملی به‌سوی تهران و تمرکز و رشد فوقالعاده و سرطانی آن در همه ابعاد گردید و منظومه و سپهر شهری تهران و شهرهای سکونت‌گاه‌های اقماری در جنوب البرز مرکزی و استان‌های تهران و البرز همراه با انبوهی از مشکالت، تنگناها و چالش‌ها به وجود آورد.
ازآنجایی‌که نقطه آغاز و نیز تداوم روند تمرکز و تراکم همه‌جانبه و چندبعدی جمعیت و فعالیت تهران طی یک قرن اخیر تاکنون، تمرکز قدرت سیاسی و اداری در آن است، بنابراین برای کاستن از آنها و متعادل و متناسب کردن جثه و جان تهران، گریزی از تمرکززدایی سیاسی و اداری از آن وجود ندارد. این مقاله راهبردهای مفروض برای تمرکززدایی سیاسی و اداری از پایتخت در چارچوب قانون اساسی ج. ا. ا، که معطوف به توزیع فضایی قدرت و ناظر بر تواناسازی سطوح محلی و استانی در ابعاد مختلف مشارکت شهروندی و جامعه مدنی، نهادهای شورایی و نهادها و سازمان‌های حکومتی و دولتی است را پیشنهاد می‌دهد.
.1 مقدمه:
حکومتها به عنوان نظام فرمانروا بر فضای جغرافیایی مربوطه از حیث ساختار قدرت از اشکال گوناگونی برخوردارند که در تقسیم‌بندی کلی شامل حکومتهای تکساخت و چند ساخت می‌باشند. حکومت تکساخت از خصلت تمرکز کانونی قدرت سیاسی در فضای ملی برخوردار است و حکومتهای چند ساخت نیز شامل الگوهای مختلف فدرال و ناحیهای می‌باشند - حافظ نیا و کاویانی راد، . - 31-26 :1391 ویژگیهای حکومت تک ساخت که از آنها به عنوان حکومت بسیط نیز تعبیر می‌شود، عبارتند از:
-1 برخورداری از تمرکز قدرت سیاسی و اعمال آن از یک نقطه به عنوان پایتخت به سراسر کشور؛
-2 وضع و اجرای قوانین و فرمانهای حکومتی بطور یکنواخت و یکسان در سراسر کشور و عدم توجه به تفاوتهای جغرافیایی؛
-3 تمایل به تمرکز اداری و اجرایی و برخورداری از بوروکراسی گسترده و پیچیده؛
-4 کنترل شدید بر سطوح منطقه‌ای و محلی قلمرو جغرافیایی و ساختارهای حکومتی و عدم تمایل به واگذاری قدرت به آنها؛
-5 تمرکز در نظام مالی، بودجه ریزی، تخصیص منابع و غیره - حافظ نیا، . - 267 :1392 حکومتهای تکساخت از میل طبیعی به وحدت ساختاری، تمرکزطلبی و یکپارچه‌سازی قدرت و نیز تمرکزگرایی در امور اداری و اجرایی برخوردارند، هر چند بین نظام تکساخت و تمرکز قدرت سیاسی در یک کانون، با تمرکز اداری و اجرایی مالزمهای وجود ندارد - قاضی، . - 241-2
.2 الگوی حکومت در ایران
الگوی حکومت در ایران تک ساخت و یا بسیط است. در این الگو قدرت سیاسی بطور کلی در دست شخصیت حقوقی واحدی به نام حکومت مرکزی که در تهران به عنوان پایتخت استقرار دارد، قرار داده شده و بصورت عمودی در سطح کشور اعمال می‌شود - حافظ نیا، . - 266 :1392 به عبارتی نهاد قانونگذاری مستقر در تهران، به وضع و تصویب یکنواخت قوانین یا نرم افزارهای واحد فرمانروایی در پهنه سرزمین پرداخته، که توسط دولت مرکزی در سطوح مختلف فضای ملی به اجرا گذاشته می‌شود.
سابقه استقرار نظام حکومتی تک ساخت در ایران به زمان انقلاب مشروطه باز می‌گردد که تا حدی از الگوهای حکومتی مشابه در اروپا متأثر بود. در حالیکه سنت سیاسی در تاریخ ایران نظام حکومتی تک ساخت نبوده است. بدین معنی که قلمرو جغرافیایی ایران بلحاظ سیاسی تحت حاکمیت یک رژیم و نظام حکومتی قرار داشته و همه مناطق از آن تبعیت میکرده‌اند ولی در شیوه اداره امور داخلی و محلی از اختیارات الزم برخوردار بوده‌اند. به عبارتی در موجودیت کشور و نظام حکومتی وحدت، ولی در شیوه مدیریت سیاسی فضا در داخل کشور تکثر وجود داشته است. این الگوی رایج در تاریخ ایران با انقالب مشروطه منسوخ شد و الگوی موجودیت کشور و حکومت واحد به همراه شیوه مدیریت سیاسی فضا بطور واحد در فضاهای داخلی برگزیده شد.
عااوه بر این مقتضیات سیاسی فضای ملی ناشی از کهولت و ناتوانی رژیم سیاسی قاجار، رشد اندیشه‌های حقوق و نقش آفرینی سیاسی شهروندان، عوارض دوره‌گذار سیاسی ناشی از جابه‌جایی رژیم سیاسی قاجار به پهلوی، آثار و پیامدهای جنگ جهانی اول و اشغال نظامی و گسست فضایی ایران، جریانات روشنفکری وارداتی و بومی ستیز، تضعیف و کاهش مقبولیت حکومت مرکزی و غیره آن رژیم سیاسی و حکومت جدید به رهبری رضا شاه را وادار به اتخاذ سیاست تمرکزگرایی شدید سیاسی، اداری و اجرایی با هدف حفظ یکپارچگی کشور و انسجام فضای ملی از سویی و اولویت بخشی به استقرار نهادهای مدرن وارداتی در تهران و تزریق منابع ملی به آن نمود.
تدوام الگوی حکومتی تکساخت و تمرکزگرا طی یک قرن اخیر، به شکل‌گیری و رسوب فرهنگ سیاسی تمرکزگرایانه همراه با تمرکز اداری و اجرایی و نهادینه شدن آن در ساختار حکومت، ذهنیت جامعه، فعالین و صاحبنظران سیاسی و حقوقی ایران منجر شد و بصورت یک پارادایم و الگوی سیاسی مسلط در فرهنگ سیاسی ایران جا افتاد. رسوخ این فرهنگ باعث گردید که پس از پیروزی انقااب اساامی، همان پارادایم بر تدوین قانون اساسی نظام جمهوری اساامی ایران نیز حاکم گردد.
بطوریکه علی رغم نگرش انتقادی تدوین کنندگان قانون اساسی نسبت به عملکرد رژیم گذشته که به نقد بوروکراسی به عنوان عارضه سیستمهای تکساخت متمرکز، در مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و طرد و رفع آن پرداخته شده است - امین، - 23 :1380، ولی چون ماهیت پارادایم مزبور مورد توجه قرار نگرفته است، همچنان عوارض تمرکزگرایی حکومت و دولت در اشکال مختلف بوروکراسی، تمرکز قدرت تصمیم‌گیری، تمرکز منابع و رشد سرطانی تهران به عنوان پایتخت ادامه دارد. شاخصهای تکساخت بودن و تمرکزگرایی اداری و اجرایی نظام جمهوری اسلامی ایران را می‌توان در 27 اصل از اصول قانون اساسی آن ردیابی کرد - اصول 30، 44، 45، 48، 49، 52، 53، 54، 55، 57، 58، 60، 66، 71، 73، 84، 85، 94، 96، 126، 133، 134، 137، 138، 139، 161 و 175 قانون اساسی - - حافظ نیا، . - 269-71 :1392
.3 تهران به عنوان پایتخت:
پایتخت به عنوان کانون سیاسی در ایران فاقد ثبات و پایداری بوده است و معموالً تحت تأثیر عامل سیاسی - اراده سیاسی حکام - جابه‌جا می‌شده است. در طول تاریخ ایران یعنی از آغاز سلسله ماد تا کنون، 31 نقطه جغرافیایی در فضای کشور چه بصورت ملی و چه بصورت منطقه‌ای نقش کانونی به عنوان پایتخت را به عهده داشته‌اند. در مجموع نقاط مزبور 65 بار به عنوان پایتخت برگزیده شده‌اند، که از میان آنها پایتخت 33 بار در سطح ملی و 32 بار در سطح منطقه‌ای جابه‌جا شده‌اند. اولین پایتخت سطح ملی هگمتانه - همدان - و آخرین آن تهران است - حافظ نیا، . - 303 :1392 انتخاب تهران بعنوان پایتخت در سال 1174 ه. ش. توسط آغا محمدخان بنیانگذار سلسله قاجاریه انجام شد - www. wikipedia. org/wiki/tehran - ، که گفته می‌شود با توجه به دو معیار: امکان نظارت بر سرحدات شمالی با توجه به تهدیدات روسیه، و نزدیکی به استرآباد، مقر هسته قوم قاجار در شمال ایران صورت گرفته است .
صرفنظر از اینکه انگیزه انتخاب تهران به عنوان پایتخت توسط شاه قاجار چه بوده است، نکته عمده اینست که تهران همچنان از موقعیت برجسته‌ای در فضای ملی برای ایفای نقش پایتختی و مدیریت سیاسی فضای ملی برخوردار است. ویژگیهای اصلی تهران در مقایسه با سایر مکان‌های کشور همچنان بدون رقیب و بی‌بدیل می‌باشد. تهران به طور نسبی از امنیت در برابر تهدیدات خارجی برخوردار است و دسترسی به آن از سوی متجاوزین به کشور دشوار می‌باشد. تهران در تالقی‌گاه محورهای ارتباطی اصلی کشور قرار گرفته، و کانونهای اصلی سیاسی منطقه‌ای که در شمالغرب، شمالشرق، شمال، مرکز، جنوب و غرب کشور وجود دارند را در کنترل خود گرفته است .
