بخشی از مقاله
چکیده
قومنگاری شامل مشاهده، ثبت و ضبط روابط اجتماعی، مکانها و فرهنگها می باشد . در واقع، قومنگاری بر اساس بنیان نظری بر فرهنگ و با دیدی کلگرایانه به مطالعات عمیق برای توصیفی دقیق و فشرده از مورد مطالعه می پردازد. مردمنگاری ریشه در انسانشناسی دارد و به مثابه یک روش تحقیق اجتماعی فراگیر به تازگی شناخته شده است. با گسترش روشهای قومنگاری علوم اجتماعی نیز سود خواهد برد؛ چون قومنگاری جهان را در نظر میگیرد . نوشتار حاضر، ضمن توضیح بنیان فلسفی و نظری قومنگاری، درباره رویههای انجام آن نیز بحث میکند. بر این اساس، پژوهش در یک فرآیند مشخص با طرح مسأله شروع ونهایتاً به نتیجهگیری ختم میشود و در این راستا مزایا و معایب قومنگاری، انواع قومنگاری و رویههای انجام مورد کنکاش قرار میگیرد.
مقدمه
تحقیق کیفی عبارت از مجموعه فعالیتهایی - چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیتهای پژوهشی - است،که هرکدام بهنحوی محقّق را در کسب اطلاعات دست اول، درباره موضوع مورد تحقیق یاری میدهند. بدینترتیب، از اطلاعات جمعآوری شده، توصیفهای تحلیلی، ادراکی و طبقهبندیشده حاصل میشود. در روش مورد بحث دسترسی به اطلاعات؛ یعنی زندگی کردن با مردم مورد پژوهش، یادگیری فرهنگ آنها، از جمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری، زبان و تلاش برای درک احساس، انگیزش و هیجانهای آنها است.
محقق کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک میکند که خود را بهجای دیگران قرار میدهد - دلاور، . - 1385 آنسلم استراوس میگوید: منظور ما از تحقیق کیفی عبارت از هر نوع تحقیقی است که یافتههایی را بهدست میدهند که با شیوههایی غیر از روشهای آماری یا هر گونه کمی کردن کسب نشدهاند. شیوه مذکور ممکن است به تحقیق درباره زندگی افراد، شرح حالها، رفتارها و همچنین درباره کارکرد سازمانی، جنبشهای اجتماعی یا روابط بینالملل معطوف باشد - استراوس و کوربین، . - 1385
در تعریف قومنگاری1 که یکی از روشهای مختلف کیفی است باید گفت که از نظر لغوی روش قوم نگاری یعنی توضیح و معرفی یک قوم و قبیله، ولی از نظر روشی، یعنی روش تحقیق عملی و مطالعه زمینهای و مجموعه روشهای گردآوری اطلاعات جهت توصیف یک فعالیت خاص اجتماعی و یا نوع زندگی دستهای از افراد جامعه میباشد. در واقع، قوم نگاری یا اتنوگرافی؛ به مجموعه روشهای گردآوری اطلاعات که امروزه هم مطرح هستند، گفته میشود، یعنی نوعی نزدیکی و وارد شدن به موضوع و حتی یکی شدن با آن، این روشها صرفا توصیفی نیستند، اتنوگرافی نوعی تحلیل است.
قومنگاری با این اصل شروع میشود که هر گروه اجتماعی واقعیت خاص خودش را میسازد و دارای مفاهیم مورد قبول خودش میباشد . بنابراین برای درک آن، باید آن را در یک موقعیت طبیعی و نه مصنوعی مورد مطالعه قرارداد. فهم این مطلب همیشه همراه با فعالیتهای معمولی زندگی روزمره میباشد، بنابراین توجه به زندگی روزمره از نکات مهم قومنگاری است. - Chambers & Erve, 2000 - از این رو قومنگاران، به طور عمیق و از نزدیک، زندگی گروهی خاص را بررسی میکنند و از این طریق با زمینه فرهنگی و رسوم زندگی اجتماعیشان آشنا میشوند، تا بتوانند آنها را مستند کنند . - Briggs, 2011 & Mayers,1999 - قومنگاران علاقه دارند افراد را در شرایط طبیعی و زندگی روزمرهشان بررسی کنند . - Goulding, 2005 -
بر خلاف پژوهشهایی که با روشهای آماری صورت میگیرد در این نوع تحقیقات، هدف یافتن علتها و تببینها نیست، بلکه بیشتر توصیف واقعیتهاست. البته در نتیجه چنین توصیفهایی برای پژوهشگر یا دیگران، این امکان به خوبی وجود دارد که درباره علت این گونه رفتارهای مردم نظریههایی را عرضه کنند - دانایی فرد و دیگران، . - 1383 ویژگی کلیدی تحقیقات قومنگاری اینست که محقق بایستی هیچ پیشفرض ساختارمندی را در ذهن نداشته و در پی پاسخ به نظریهای خاص نباشد . - Sommeerville et al, 1992 - پژوهش حاضر درصدد است که قوم نگاری را به عنوان روشی از روشهای کیفی دقیقتر مورد بررسی قرار دهد و ضمن تشریح بنیانهای نظری و فلسفی قومنگاری و ارتباط آن با مکاتب پوزیتویستی و سایر مکاتب آن را بیشتر واکاوی کرده و انواع قومنگاری و همچنین رویه انجام را توضیح دهد.
بنیانهای فلسفی و نظری قومنگاری
در هر تحقیق علمی سه عنصر روششناسی - پارادایم - نظریه و روش حضور فعال دارند که ارتباط منظم آنها به نوعی باعث افزایش اعتبار تحقیق میگردد. پارادایمها مجموعه ای از باورهای بنیادی هستند که اصول نهایی یا اولیه پژوهش و آموزش را تعیین میکنند و همچنین چارچوبی پژوهشی را برای پژوهشگران فراهم میکنند - پویا و ملکی،. - 1390 روششناسیها که در سه گروه اثباتگرایی، تفسیری و انتقادی عرضه میشوند بستر شکلگیری و گسترش نظریات علمی میباشند، بنابراین بر حسب اینکه تحقیق قومنگاری متاثر از کدام روش شناسی باشد بر مبنای نظری متاثر از آن روششناسی به مسألهیابی و تشریح و یا توضیح آن در فرایند تحقیق علمی میپردازد - ایمانی، . - 1381
الف - پارادایم اثباتگرایی: اثباتگرایی عبارت است از رهیافتی فلسفی طبق نظریه یا نظام مبتنی بر این دیدگاه، هم در دانشهای طبیعی و هم در دانشهای انسانی، تجربیات و پردازش منطقی و ریاضی آنها یگانه سرچشمه اطلاعات درست به حساب میآید - ساروخانی، . - 1382 اثباتگرایی از قدیمیترین و رایجترین روش نگاه به علم محسوب میشود . - Caza & Caza, 2005 & Baker, 2005 - پژوهشگران اثبات گرا، با تکیه بر روشهای کمی و تجربی تحقیق، دادههای کمی دقیق را، که اغلب ناشی از تجربه و بررسیهای آماری است، جستجو میکنند - گونتر، . - 1384 چنانچه قومنگاری بر پایه پارادایم اثباتی عرضه شود، به کاربرد کمی تحقیق به منظور توصیف پدیده مورد پژوهش اهتمام خواهد شد. در این روش سعی بر این است که محقق بتواند، با توجه به فنون رویکرد کمی تحقیق، به نوعی بتواند وقایع را توصیف، تبیین و دستهبندی کند - ایمانی، . - 1381
ب - پارادایم تفسیری: پارادایم غالب در تحقیق قومنگاری پارادایم تفسیری است. هدف تفسیرگرایی مانند پدیدارشناسی این است که بداند چگونه آزمودنی مورد پژوهش زندگی خود را درک میکند. کواله - 1996 - این دیدگاه را در مقابل رهیافت اثبات گرایی قرار میدهد و بیان میکند که این رهیافت از کسب دانش، از طریق مشاهده بیرونی و دست کاری تجربی آزمودنیهای انسانی، دور میشود و به گفتگو با انسانها روی میآورد تا آنها را بشناسد. در این روش، آزمودنیها نه فقط به سوالهایی که کارشناس تهیه کرده است جواب میدهند، بلکه خود آنان در گفتگوهایی درک خود را از زندگی خویش فرمولبندی میکنند - ببی، . - 1387 هدف استفاده از این رویکرد ایجاد و توسعه فهم زندگی اجتماعی و نیز کشف این مطلب است که افراد چگونه در شرایط مختلف معنا را ایجاد میکنند.
بر اساس این رویکرد، زندگی انسان در تعامل بین انسانها معنا مییابد و واقعیت اجتماعی خارج از آگاهی انسانها و مستقل از آنها وجود ندارد . - Lowenberg,1993 - پارادایم تفسیری تحقیق قومنگاری را به سمت فهم و درک پویا از سیستم اجتماعی هدایت میکند تا از طریق آن بر چگونگی شکلگیری نظام اجتماعی وقوف یابد. محقق قومنگار با استفاده از این روش از توصیف دقیق و عمیق مورد پژوهش با استفاده از رویکرد کیفی تحقیق سود میجوید - ایمانی، . - 1381
ج - پارادایم انتقادی: هدف از اجرای این رویکرد در تحقیق تغییر دنیا و دگرگونیهای اجتماعی است. انتقادگرایان عملگرا هستند و روشهای موجود شناخت پدیدهها را کافی نمیدانند و به همین دلیل به دنبال اصلاح مدواوم در روشها هستند. این رویکر در پی نقد وضع موجود در امر اجتماعی است. و علاوه بر درک جهان، به دنبال تغییر آن است؛ از این رو نظریهپردازان آن جامعه را مرکب از عناصری متضاد با هم میبینند و به دنبال راه حلی برای تعارض اجتماعی هستند . - Baker, 2005 -
مزایای روش قوم نگاری به باور دلاور - 1385 - مهمترین مزایای قومنگاری عبارتند از:
- مشاهده مستقیم: مشاهده مستقیم به عنوان تکنیک غالب در جمع آوری اطلاعات مربوط به تحقیقات قومنگاری باعث میشود که به جای اتکا بر اطلاعات دست دوم به مجموعه یافتههای به دست آمده از مورد مطالعه در میدان تحقیق- که از اعتبار بالایی برخوردار است - تمرکز شود.
- تجربیگرایی: قومنگاری بر اساس ارتباط مستقیم با مردم و حضور فعال محقق در مناطق مورد مطالعه از پایه تجربی نسبتا قوی برخوردار است.
- اتصال با تئوری: قومنگاری با هدف توسعه تئوری که همان بسترسازی برای شکلگیری تئوری بنیادی است و یا حتی آزمون تئوری در میدان تحقیق اجرا شود.
- اطلاعات جزئیشده: در فرایند تحقیق قومنگاری، اطلاعاتی ارائه میشود که به لحاظ جزیی و عمیق بودن بسیار غنی میباشند. این اطلاعات واقعیات پیچیده و بغرنج را به صورت دقیق منعکس میسازند.
- دیدگاه کلگرایانه: فلسفه کلگرایانه قومنگاری بر این اعتقاد است که کنش رفتار انسانی تجلی امری خاص است که شناسایی آن جز در قالب زمینه کلی امکان پذیر نیست. تحقیق قومنگاری بر اساس رویکرد کلگرایانه و جامع نه تنها بر پایه دیدگاه نظری خاصی قرار ندارد، بلکه اساسا به آزمون نظریه نیز توجه ندانی ندارد. نظریات در تحقیقات قومنگارانه صرفا برای تغذیه فکری محقق برای تعمیق بخشیدن به درک او در دریافت چارچوبهای مفهومی مرسوم در علوم انسانی میباشد. بدین لحاظ تئوریها زمانی وارد فرایند تحقیق میشوند که رابطه آنها با پژوهش مورد نظر مشخص شده باشد. نتایج در تحقیق قومنگاری توصیف جامعیت رفتاری کنشگران در شرایط طبیعی میدان تحقیق است. تحقیق قومنگاری دارای ماهیتی طبیعتگرایانه توام با جامعنگری است.
- ادراک کنشگران: تحقیق قومنگاری به عنوان تحقیق مناسب، برای دستیابی به طرقی است که دیدن وقایع را برای اعضای یک فرهنگ، میسر سازد. به عبارتی،همه چیز از زاویه دید کنشگر مطالعه میشود. با توجه به این خصوصیات که بیانگر قابلیت تحقیق قومنگاری است، میتوان به ادراک و ترسیم سیستم معانی کنشگران دست یافت.
