بخشی از مقاله
چکیده
یکی از روشهای قابل قبول در توسعه پوشش گیاهی، استفاده بهینه از هرزآبهای سطحی در مناطق بیابانی است. شرایط حاکم بر اینگونه مناطق اغلب بهصورتی است که گاهی اوقات رواناب زیادی تولید میشود و این امر ناشی از نفوذپذیری کم اغلب خاکهای این مناطق، کمبود پوشش گیاهی، ریزش نزولات جوی بهصورت رگبار،که بعضا بیش از 50 درصد بارشهای سالانه در یک رگبار یک ساعته نازل میشود.
باتوجه به پیشینه کاربرد روشهای سنتی مدیریت آبخیز با محورهای کاهش و استفاده بهینه از هرزآبهای سطحی، استفاده از سیل پس از رخداد و گزینش شیوه مناسب بهرهبرداری از زمین در مناطق خشک و نیمهخشک، میتوان از این روشها در مدیریت و استفاده بهینه از هرزآبها و سیلابها کمک گرفت. روشهای مورد بررسی در این تحقیق هوتک، خوشاب، هلالی آبگیر، تورکینست میباشد که در مدیریت و استفاده بهینه از این هرزآبها و سیلابها دارای اثرات مفیدی است که از عمدهترین این اثرات میتوان به افزایش رطوبت خاک، تغییر میکروکلیمای منطقه، تقویت سفرههای آب زیرزمینی، کمک به تنوع گونهای، جلوگیری از فرسایش خاک، جلب مشارکت مردم، حفظ گونههای باارزش، احیا مراتع، تولید علوفه اشاره کرد.
1. مقدمه
مبحث کم آبی در اکثر مناطق خشک و نیمه خشک معظل بزرگی به شمار میرود. آگاهی از توان طبیعی تولید رواناب در پهنههای منابع طبیعی یکی از نیازهای اساسی برای برنامهریزی اصولی جهت بهرهبرداری بهینه از آب های قابل دسترسی از طریق استحصال آب است 6،3 .استفاده بهینه از منابع آبی موجود و نیز تلاش در جهت دستیابی به منابع آبی جدید دو راه حل عمده برای رفع نسبی این مشکل به شمار میروند. از خصوصیات اقلیمی این مناطق بارندگی با پراکنش نامنظم و عمدتا بهصورت رگباری میباشد.
درهمین مناطق شاهد رواناب و سیلابهای فراوانی هستیم که هر ساله از دسترس خارج شده و به دریاها یا تالابها میریزد. منابع معمول تامین آب نظیر چاهها هم درصورت وجود، اغلب دچار اضافه برداشت هستند که باید برای جبران عواقب اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن چارهای اندیشید. بهعنوان یک راه حل در دهههای اخیر، توجه دنیا بهسمت به روز آمد نمودن بعضی روشهای سنتی که علاوهبر ساده و ارزان قیمت بودن، قابل اطمینان نیز هستند، جلب شده است. از این میان، استفاده از هرزآبها یکی از شاخصترین تکنیکهای مدیریت بهرهبرداری از آب باران برای احیای اراضی بیابانی بهمنظور توسعه نخیلات، احیا جنگلها و تولید علوفه میباشد .
2. مواد و روشها سازه های مورد استفاده در خارج از ایران برای استحصال آب روش گردآوری این مقاله بهصورت اینترنتی، کتابخانهای و اسنادی میباشد.
3. سازه های مورد استفاده در خارج از ایران برای استحصال آب
- سازههای هندسی
سازههای هندسی1 دایرههای کوچک یا مربع در روی زمینند که با ملات آهک و یا سیمان و آهک و ماسه معمولی و... ساخته میشوند حتی با بهکارگیری آهن و شبکههای آهنی، ورودی و خروجی آنها محافظت میشوند .[8]
- سازههای تراوشی
سازههای تراوشی2 یک روش بینظیر ذخیره آب و حفظ رطوبت در پروفیل عمیق و مناسب خاک است که توسط موانع طبیعی حوزه آبخیز احاطه شدهاند. در این سیستم، رواناب بالادست و سطوح سنگی، در پایین دره ها و موانع متوالی جمع میشود و برای ایجاد زراعت در سطح آنها استفاده میشوند. در روی موانع خاکریزی، درختان و گراسها برای افزایش پایداری و تولید علوفه و سوخت کشت میشوند. علاوهبر این، درختان بهعنوان بادشکن عمل کرده و به کاهش تبخیر و تعرق از سطح آزاد آب کمک میکنند. با کم شدن تبخیر و تعرق، رطوبت رسوبات حفظ شده و حاصلخیزی آنها افزایش مییابد .[8]
- سازه عرضی
سازه عرضی3 شامل احداث سازههای عمودبر جهت جریان است که یک مقطع خاکریزی همراه با سرریز بوده و برای نگه داشت آب بهمنظور غرقاب کردن اراضی بالادست درطی فصل بارانی بهکار میرود. همچنین آب مازاد سرریز شده از این سازه ها، در پایاب، چالابهای بزرگی را تشکیل میدهند که از آب جمع شده در آنها برای آبیاری، اصلاح اراضی، کشت درختان جنگلی و موارد دیگر استفاده میشود .[8]
- آهار
آهارها 4در واقع مجموعهای از خاکریزهای به ارتفاع 3 مترند که در اراضی با شیب بسیارکم بر روی خطوط تراز احداث میشوند. طول خاکریزها که در برخی موارد حتی به چندین کیلومتر میرسد، در اثر تجمع سیلاب ها، گاه در وسعتی بین 500 تا 4000 هکتار و به عمق 1 متر غرقاب میشوند. در این روش وسعت اراضی غرقاب شده در مقایسه با حجم سیلاب هایی که جمعآوری میشوند، اهمیت بیشتری دارند. زیرا در این حالت وسعت اراضی که برای کشت آماده میشوند، بیشتر خواهد بود.
هدف از غرقاب کردن اراضی، تغذیه مصنوعی آبخوانها نیست، اما درصورتیکه تغذیه آبخوان ها نیز جزو اهداف باشد، در این حالت در فاصله معینی از پای تپهها، اقدام به احداث خاک ریزهایی میشود که مانند کمربند حفاظتی عمل میکنند و سیلابها در پشت آنها ذخیره میشوند. بهطور معمول در این روش برای استفاده از آبهای جمعآوری شده، سعی میشود تا سیلابها بهصورت مهار شده و بهطور یکنواخت از طریق منافذی که در بدنه خاکریزها ایجاد میشود، به اراضی پاییندست هدایت میشوند. برای امکان پخش آب در اراضی پاییندست نیز اقدام به احداث خاکریزهای کوتاه بر روی خطوط تراز میشود که در فواصل معین دارای دروازه یا سرریزند. به طوریکه آب مازاد بر ظرفیت هر خاکریز به پشت خاکریز بعدی هدایت میشود .[2]
4. سازه های مورد استفاده در ایران برای استحصال آب
- هوتک
اهالی منطقه دشتیاری برای مهار سیلابها اقدام به ایجاد بندهای خاکی و گودالهایی - هوتک - برای جمعآوری و ذخیره آب میکنند و بهعلت غلط، از این آب عمدتا برای مصارف شرب و شستشو استفاده میگردد، ولی گاهی کاشت درختان چند ساله از جمله درخت چش - Acacia nilotica - و در زیر اشکوب آنها کشت گونههای علوفهای از قبیل سورگم - ذرت علوفه - و ماش نیز صورت میگیرد. هوتک درواقع نوعی آب انبار یا مخزن آب روباز است. سابقه تاریخی هوتک مشخص نیست و آنچهکه واضح است این دانش از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است. باتوجه به سنگین بودن بافت خاک و عدم نفوذ آب و نیز بالا بودن رطوبت نسبی محیط اتلاف آب کم بوده و نیاز به آمادهسازی و عایقکاری بستر هوتک نمیباشد .[7]
- خوشاب
احداث خوشاب نوعی فعالیت آبی- خاکی است که در قسمتهای عریضشده مسیلها به روشهای مختلف انجام شده و علاوهبر جمعآوری و نفوذ آب به ایجاد اراضی زراعی منجر میگردد. قدیمیترین خوشاب موجود در منطقه بم پشت شهرستان سراوان به زمان حضور مغول ها در ایران یعنی حدود سال های 616-660 هجری قمری نسبت داده شده و به نام بان مغول معروف میباشد. بسته به این که در احداث خوشاب از چه موادی و به چه نسبتی استفاده شده باشد 2و5 به چهار نوع تقسیم میگردد: خوشاب سنگی ،خوشاب خاکی، خوشاب سنگی- خاکی ،خوشاب نیمه سنگی نیمه خاکی.
- خوشاب سنگی
این نوع خوشاب در محل هایی از مسیل احداث میگردد که حوضه وسیع و دهانه خروجی کم عرض باشد و هرچه تعداد آبراهههای ورودی به آن بیشتر باشد مناسبتر است. بهمنظور احداث این نوع خوشاب ابتدا سنگها را بهصورت لایه لایه و خشتچینی روی هم گذاشته وسپس پشت آن سنگریزه میریزند و در پایان بهمنظور جلوگیری از عبور آب از لابهلای سنگها و سنگریزهها یک لایه خاک چسبناک - رس - استفاده میگردد.
- خوشاب خاکی
ر ساختمان این نوع خوشاب صرفاً از خاک استفاده میشود. این نوع خوشاب نیز مانند نوع سنگی دارای سرریزی معین میباشد که بر اساس تجارب و با توجه به عرض رودخانه تعیین میگردد.
- خوشاب سنگی - خاکی
ایجاد این نوع خوشاب معمولاً دو ردیف سنگچینی صورت میگیرد که یک ردیف خاک عریض در بین آنها ریخته میشود. ابتدا لایه سنگی همانند خوشاب سنگی و بهصورت خشتچینی روی هم گذاشته و خاکریزی پشت لایه اول و مجددسنگچینیانجام میشود. نکته قابل توجه اینکه رفته رفته با افزایش طول و ارتفاع خوشاب قسمت داخل آن محدب می گردد. دیگر آن که این نوع خوشاب باید در جایی احداث گردد که سنگ بستر بیرون زده و دارای استحکام باشد. خاکی که بین دو لایه سنگچین و در حدفاصل آنها قرار میگیرد خود شامل دو قسمت میباشد یکی لایه سنگریزه و شن که در مجاورت لایه خارجی و دیگری خاک با بافت سنگین که در مجاورت لایه داخلی سنگچین ریخته میشود.
- خوشاب نیمه سنگی نیمه خاکی
این نوع خوشاب از نظر احداث مانند سایر خوشاب ها است ولی با توجه به فراوانی مواد و مصالح - خاک و سنگ - از آنها به میزان متناسب استفاده میگردد . 2
- هلالی آبگیر
در این میان روش ذخیره نزولات آسمانی به شکل هلالی آبگیر یکی از روشهای نو بنیان و موثر است. گونهای از آبگیرهای کوچک، هلالی آبگیر هستند .>1@ هلالی آبگیر در واقع سازهای خاکی است که با ادوات ساده - بیل وکلنگ - قابل احداث است. این طرح در مراتع وبیابانهای شیبدار با شیب بین 4 تا 30 درصد اجرا میشود ابعاد هر هلالی به قطر 3 متر و شعاع 1/5 متر و عمق 40 تا 50 سانتیمتر است. در هر هکتار حدود 100 هلالی احداث میگردد واین هلالی ها همپوشانی کامل نسبت بههم دارند وکل رواناب در واحد سطح توسط این هلالی ها مهار میگردد و مازاد آن توسط سرریزهایی که برای هر یک تعبیه شده تخلیه میگردد. به این ترتیب در هر هکتار در هر مرحله بارندگی بیش از 10 میلیمتر بین 70 تا100 متر مکعب آب نگهداری میشود.پس از احداث کلیه هلالی ها بذرکاری وبذرپاشی و بعضا نهالکاری میشوند .
