مقاله راهکارهای افزایش نقش دانش آموزان در حفظ محیط زیست

بخشی از مقاله

راهکارهای افزایش نقش دانش آموزان در حفظ محیط زیست

چکیده

بقای نوع بشر و ارتقاء سطح زندگی او، ایجاب میکند که انسان از رابطه صحیح با محیط زیست آگاه شده و دیدگاههایی را برای حفاظت و بهبود کیفیت آن بپروراند.تجربه موفق کشور های پیشگام در مسائل زیست محیطی نشان می دهد که برای حفاظت از محیط زیست قبل از هر چیز باید گروه های انسانی را آموزش داد. آموزش محیط زیست میتواند سبب تقویت فرهنگ زیست محیطی برای رسیدن به اهداف توسعه پایدار گردد. هدف از آموزش محیط زیست، پرورش افرادی فعال و آگاه نسبت به مسائل محیط زیست و ایجاد حس مسئولیت در آنها جهت حفاظت و حمایت از آن است، بدیهی است که یکی از راههای تحقق این امر، افزایش نقش دانش آموزان در حفاظت از محیط زیست میباشد. لذا پژوهش حاضر درصدد بررسی راهکارهای افزایش نقش دانش آموزان در حفظ محیط زیست، برآمده است. بدین منظور 342 نفر از دانشآموزان پسر و دختر سال سوم و چهارم دبیرستانهای استان گیلان در سال تحصیلی 90-91 از طریق نمونهگیری خوشهای تصادفی جهت تعیین مهمترین راهکارهای نظام آموزشی (از سه جنبه : کتب درسی - معلمان- فعالیت های پرورشی) در افزایش نقش خود جهت حفظ محیط زیست، انتخاب گردیدند. ابزار جمعآوری اطلاعات در پژوهش حاضر پرسشنامه بوده است نتایج نشان داده است که از نظر دانش آموزان مهمترین راهکارهای افزایش نقش آنان در نظام آموزش و پرورش مربوط به فعالیتهای پرورشی است. دانش آموزان معتقدند که ایجاد فضای سبز مدارس به کمک آنان و گردش علمی و بازدید از مناطق آلوده مهمترین راهکارهای افزایش نقش دانش آموزان در حفظ محیط زیست میباشد. همچنین از نظر آنان افزایش آگاهی معلمان در زمینه مسائل زیست محیطی با هدف انتقال به دانش آموزان و تلاش معلمان برای افزایش انگیزه دانش آموزان به حفظ محیط زیست و تشویق معلمان فعال در زمینه موضوعات زیست محیطی از دیگر عوامل مهم در افزایش نقش آنان جهت حفظ محیط زیست است.

کلمات کلیدی : آموزش محیط زیست ، نقش دانش آموزان ، راهکارهای نظام آموزشی

مقدمه

امروزه افکار جهانیان بیش از پیش به خطرهای ناشی از مسائل زیست محیطی و پیامدهای آن آگاهی یافته است. انسـان بـا گذشت زمان، دریافت که برای بهره برداری بهتر از محیط زیست باید آگاهی بیشتری نسبت به واقعیت های موجود در آن کسـب کند، و واقعیت هایی همچون انتقال منابع به نسلهای آینده، جلوگیری از تخریب محیطزیست، رفع نیازهای نسـل فعلـی و ... را مدنظر داشته باشد .[7] به طوریکه امروزه حفظ بهبود و ایجاد محیطزیست سالم یکی از مؤلفههای مهـم دسـتیابی بـه توسـعه پایدار قلمداد می شود. توجه روزافزون به محیطزیست ناشی از نحوه مدیریت نوع بشر بر روی کره زمین طـی سـالهای متمـادی بوده است. باتوجه به فعالیت های خودآگاهانه و عمدی بشر، نمیتوان از عنصر انسانی بـه عنـوان یکـی از تأثیرگـذارترین عوامـل تغییر شرایط زیستی کره زمین چشمپوشی کرد .[13]

اندیشمندان، آموزش را مقدمه و سرآغاز بلوغ فکری و تعمیق قدرت تفکر و تحلیل های ذهنـی در افـراد و ابـزار اسـتراتژیک تحول و توسعه اجتماعی می دانند. تجارب جهانی حاکی از آن است که آموزش از موثرترین عوامل در تغییـر مهـارت، تخصـص، بینش و نگرش منابع انسانی و تحول اجتماعی دربین افراد و اقشار جامعه است .[10] آمـوزش محـیطزیسـت بـهدنبـال تعلـیم شهروندی است که از محیط بیوفیزیکی و مسایل مربوط به آن مطلع بوده و بتواند به حل آنها کمک کـرده و مشـتاق کـارکردن برای اجرای راهحلها باشد .[19]

اتفاق نظر وسیعی در این مورد هست که آموزش و پرورش مهمترین وسیله ای است که جامعه برای رویارویی با چـالشهـای آینده در اختیار دارد. دراینکه جهان فردا را آموزش و پرورش شکل خواهد داد تردیدی نیست. پیشـرفت مـا بـهطـور روزافـزون وابسته به محصولاتی است که، ذهن های درس خوانده و آمـوزش دیـده تولیـد مـی کننـد و نیـز بـدیهی اسـت کـه ذهـن هـای آموزش دیده و غرایز تربیت شده نه فقط در آزمایشگاهها و مؤسسات تحقیقی بلکه در هر لایه ای و عرصه ای از زندگی موردنیازند. والبته برخورداری از آموزش، شرط لازم برای مشارکت مؤثر در زندگی جهان امروز در همه سطوح است. آمـوزش قطعـاً کلیـت بی کم و کاست پاسخی نیست که باید به هر مسئله داده شود، اما در گستردهترین معنای خود، آموزش و پرورش باید یک بخش

حیاتی از کل تلاشهایی باشد که برای مقصود و ایجاد روابط نو در بین مردم و تشویق رعایت بیشتر برای نیازهای محیط صورت میگیرند .[15]

تبدیل کردن امر حفاظت محیطزیست به یک باور ذهنی و عادت ، مهمترین راهی است که درنهایت بـه حفـظ محـیطزیسـت می انجامد. بهترین زمان برای ایجاد چنین باوری نیز از دوران کودکی است. که در این زمینه مدارس بهعنوان بخشی از آمـوزش و پرورش نقش حیاتی دارند. لذا جستجوی راهکارهای افزایش نقش دانشآمـوزان درحفـظ محـیطزیسـت جهـت جلـوگیری از تخریب آن و استفاده بهینه از منابع طبیعی موجود و حفظ سرمایههای ملی برای نسلهای آینده الزامی میباشد.

2

بیان مساله

متفکران جهان باتوجه به مشکلات و معضلات زیست محیطی ناشی از فعالیـت هـای انسـانی در پهنـه جهـانی بـه امـر آموزش محیط زیست و حفاظت از آن بویژه در چند دهه اخیر توجه بسیار نمودهانـد کـه نمونـه آن کنفـرانسهـای بـینالمللـی متعددی است که در این زمینه برگزار شده است. ازجمله برپایی اولین کنفرانس سازمان ملل در سال 1972 (استکهلم) دربـاره موضوع های زیست محیطی و تصویب بیانیه 26 ماده ای محیط زیست انسانی که نخسـتین بیانیـه مشـترک 113 کشـور دربـاره توجه به تعهد آن ها نسبت به محیط زیست انسانی است. در این کنفرانس بـر نقـش آمـوزش و پـرورش در آگـاهسـازی مـردم و شناساندن موضوع های زیست محیطی به مردم تأکید شد و تربیت معلمان و تشویق کاربرد و آزمایش مواد درسـی و روش هـای جدید آموزش محیطزیست توصیه گردید.

واقعیت این است که امروزه در ایران اسلامی نیز شاهد بحران ناشی از ازدیاد بیرویه جمعیت در دهه 60 و افزایش تقاضـای منابع هستیم که، تجاوز به محیط زیست را تشدید کرده و آثار تلاش مسئولان برای زدودن اثرات تخریبی دخالت هـای نـاروا در این خصوص را کم اهمیت ساخته است.به همین دلیل بحث آموزش حفـظ محـیط زیسـت نسـبت بـه سـالهای گذشـته بیشـتر موردتوجه قرار گرفته است و به جاست که با نگرشی منطقی به محیطزیست ضمن بهرهوری بهینـه و مسـتمر از منـابع طبیعـی درجهت توسعه پایدار از سرمایههای ملی نسلهای آینده نیز حفاظت کنیم.

هدف از آموزش محیط زیست، پرورش افرادی فعال و آگاه نسبت به مسائل محیطزیست و درک مسئولیت آنها در حفاظت و حمایت از آن است.[6] آموزش محیطزیست، بههیچوجه صرفاً بهدنبال افزایش جمعی دانش نظری برای مخاطبان خود نیسـت بلکه بیشتر بدنبال توانمندسازی آنان در جهت شناسـایی و حـل مسـایل خـود و افـزایش قـدرت تحلیلـی آنـان اسـت .[13] و فراگیران باید قادر شوند تا شرایط را نقد کرده و زوایای پنهان را آشکار کنند. دانش زیست محیطی باید به کنش و تغییر عملـی منجر شود.

بدیهی است که یکی از راههای تحقق این امر افزایش نقش دانش آموزان در حفاظت از محیط زیست میباشد. از آنجـائیکـه کودکان و نوجوانان اقشار آینده ساز جامعه هستند، با سرمایه گذاری مناسب بـر روی آنهـا مـیتـوان کیفیـت جامعـه را بـه نفـع پیشرفت و توسعه تغییر داد و توجه به این گروهها در زمینه حفظ محیطزیست دارای اهمیت زیادی مـیباشـد. زیـرا شخصـیت آنان در این دوره شکل گرفته و سالهای میانی تحصیل بعنوان سالهای تعیینکننده برای شکل دادن بـه نگـرش مثبـت در افـراد محسوب می گردد. با تربیت دانش آموزان حافظ محیط زیست ازطرفی سبب انتقال اطلاعات و تجربیات آنان بـه محـیط خـانواده می شویم، به طوریکه می توانیم آنان را بعنوان همیار محیط زیست تعلیم داده تا مسائل زیست محیطی را به خانواده خود گوشـزد کنند و از طرف دیگر آنان بعنوان پدران و مادران فردا، که حساسیت به حفظ محیط زیست در باورهایشان درونی گشته است به تربیت نسل آتی خواهند پرداخت.

3

اهداف پژوهش

اگر بخواهیم دانش آموزان را در حفاظت از محیط زیست شرکت دهیم باید برای آنها برنامه ریزی صحیحی داشته باشیم و در این خصوص به آنان آموزش دهیم. آموزش باید شناخت افراد را افزایش دهد و انگیزههای لازم را بـرای حفـظ محـیطزیسـت در آنان تقویت کند و نیز مهارت های لازم را برای نیل به راه حل های کار شناسانه مسایل محیط زیست در افراد ایجاد گرداند.در این راستا، جستجوی راهکارهایی که زمینه شکل گیری اذهان دانش آموزان را برای درک مفاهیم زیست محیطی و عمـل بـه اصـول اولیه حفاظت از محیط زیست فراهم سازد، لازم می باشد. از اینرو هدف اصلی پژوهش حاضـر ، مطالعـه و شناسـایی راهکارهـای مناسب برای افزایش نقش دانش آموزان در حفظ محیط زیست می باشد . یکی از راهکارهای مـورد مطالعـه در ایـن پـژوهش ، مربوط به نظام آموزشی بوده که از سه جنبه ، تاثیر کثب درسی ، نقش معلمـان و فعالیـت هـای پرورشـی ، در افـزایش میـزان آگاهی و انگیزه زیست محیطی دانش آموزان ، مورد بررسی قرار گرفته است .

روش تحقیق

پژوهش فوق از نوع تحقیقات توصیفی - پیمایشی می باشد که به منظور بررسی راهکارهای افزایش نقش دانش آموزان در حفظ محیط زیست ، انجام شده است . جامعه آماری این تحقیق را دانش آموزان دختر و پسر سال سوم و چهارم دبیرستانهای استان گیلان در سال تحصیلی 90-91 تشکیل داده است . که برای تعیین حجم نمونه از جدول مورگان استفاده شده است و تعداد 342 نفر از طریق نمونه گیری خوشه ای تصادفی از مناطق 33 گانه استان به عنوان نمونه برآوردشده اند .

ابراز جمع آوری اطلاعات ،پرسشنامه بسته پاسخ می باشد که در انتهای آن یک سوال باز در نظر گرفته شده تا چنانچه دانش آموزان پیشنهاد و یا راهکار دیگری غیر از آنچه در سوالات آمده به نظرشان می رسد یادداشت نمایند . بخش اول پرسشنامه مربوط به ویژگیهای شخصی پاسخگو بوده است و در بخشهای بعدی ، مهمترین راهکارهای افزایش نقش دانش آموزان در حفظ محیط زیست از نظر نظام آموزشی ، خانواده و جامعه مورد بررسی قرار گرفته است که در این مقاله به بحث در مورد راهکارهای نظام آموزشی می پردازیم . این راهکارها شامل سه قسمت بوده : قسمت اول مربوط به راهکارهای کتب درسی ، قسمت دوم راهکارهای مربوط به نقش معلمان و قسمت سوم پرسشنامه ، راهکارهای مربوط به فعالیت های پرورشی در مدارس را مورد بررسی قرار می دهد .

برای تعیین پایایی ابزار مورد نظر ، هم از روش بازآزمایی استفاده شده است که میزان پایایی بدست آمده 83 درصد برآوردگردید و هم از طریق نرم افزار SPSS، آلفای کرونباخ پرسشنامه در حدود 94 درصد محاسبه گردیده است . پس از هماهنگی با شورای تحقیقات استان وکسب مجوز از مسئولین آموزش و پرورش استان ، پرسشنامه ها توسط پژوهشگر در

4

سطح دبیرستانهای دخترانه و پسرانه در هر منطقه براساس حجم نمونه توزیع و توسط دانش آموزان تکمیل گردید . پرسشنامه

های تکمیلی پس از جمع آوری ، توسط نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند .

یافته ها:

الف) ویژگیهای شخصی پاسخگویان :
از نظر جنس ، 51/8 درصد دانش آموزان دختر و 48/2 درصد آنان پسر بوده اند و از نظرسن ، 56/1 درصد آنان 17 سال داشتند که 47/4 درصد آنان در رشته علوم تجربی ، 30/7 درصد آنان در رشته علوم ریاضی و 29/1 درصد در رشته علوم انسانی مشغول به تحصیل بودند .

ب: یافته های مربوط به راهکار نظام آموزشی :
از نظر دانش آموزان ، مهمترین راهکارهای مربوط به کتب درسی که سبب افزایش نقش آنان در حفظ محیط زیست می گردد، ارائه تصاویر واضح و جذاب زیست محیطی در کتابها بوده و کم اهمیت ترین راهکار منتخب آنان ، تألیف کتاب مستقل درسی با نام محیط زیست بوده است (جدول . (1

جدول -1 راهکارهای مربوط به کتب درسی از نظر دانش آموزان

ردیف عوامل مربوط به کتب درسی میانگین انحراف استاندارد
1 ارائه تصاویر واضح و جذاب زیست محیطی در کتابها 2/08 0/98
2 ارائه پیامدهای منفی ناشی از عدم رعایت مسـایل زیسـت محیطـی در 1/95 1/01
کتابها

3 ارائه فعالیتهای عملی - تحقیقاتی در مـورد حفـظ محـیط زیسـت در 1/86 1/04
کتابها

4 ارائه آموزشهای لازم جهت حفظ محیط زیست در کتابها بـا تأکیـد بـر 1/64 1/02
آموزههای دینی

5 افزایش مطالب زیست محیطی محتوای کتابها بـا تأکیـد بـر مشـکلات 1/61 0/98
محلی

6 تألیف کتاب مستقل درسی با نام محیط زیست 1/48 1/08

همچنین در مورد راهکارهای مربوط به فعالیت های پرورشی ، ایجاد فضای سبز در مدارس به کمک دانش آموزان و گردش علمی و بازدید از مناطق آلوده ، به عنوان مهمترین راهکار از نظر دانش آموزان انتخاب گردیده است . در حالیکه آنان ، تشکیل دوره های تابستانی آموزش مفاهیم زیست محیطی و اجرای مسابقات هنری و نوشتاری مربوط به محیط زیست را بعنوان کم اهمیت ترین راهکار ، انتخاب نمودند : (جدول . (2

5

جدول -2 راهکارهای مربوط به فعالیت های پرورشی از نظر دانش آموزان

ردیف عوامل مربوط به فعالیت های پرورشی میانگین انحراف استاندارد
1 ایجاد فضای سبز مدارس به کمک دانش آموزان 2/37 0/90
2 گردش علمی و بازدید از مناطق آلوده 2/33 0/94
3 نمایش فیلم و اسلاید مربوط به مشکلات زیست محیطی 2/11 1/04
4 برگزاری نمایشگاه زیست محیطی 2/07 0/95
5 شرکت در اردوهای زیست محیطی 2/06 1
6 تشویق دانش آموزان برای فعالیت در تشکل های زیست محیطی 2 1
7 تفکیک زباله و جمع آوری کاغذ باطله توسط دانش آموزان 1/94 1
8 انجام فعالیتهای پژوهشی 1/9 0/99
9 ایجاد مسئولیت افتخاری، مأمور محیط زیست برای دانش آموزان 1/88 1/06
10 برگزاری جلسات پرسش و پاسخ با مسئولین محیط زیست 1/85 1/01
11 پاکسازی محیط زیست آموزشگاه به کمک گروه های دانش آموزی 1/81 1/07
12 دعوت از تشکل های مردم نهاد برای حضور در میان دانش آموزان 1/80 1/03
13 تشکیل کمیته محیط زیست در مدرسه 1/78 1/01
14 برگزاری مسابقات هنری 1/69 1/07
15 تشکیل دورههای تابستانی آموزش مفاهیم زیست محیطی 1/65 1/11
16 اجرای مسابقات نوشتاری مربوط به محیط زیست 1/60 1

در مورد نقش معلمان نیز ، دانش آموزان بیان نموده اند که افزایش آگاهی معلمان در زمینه مسائل زیست محیطی با هدف انتقال به دانش آموزو تشویق معلمان فعال در زمینه زیست محیطی ، مهمترین راهکار بوده و روش تدریس معلمان (روش تدریس مشارکتی نسبت به سخنرانی ) از اهمیت کمتری در افزایش نقش دانش آموزان جهت حفظ محیط زیست ، برخوردار می باشد (جدول .(3
جدول -3 راهکارهای مربوط به نقش معلمان از نظر دانش آموزان

ردیف عوامل مربوط به معلمان میانگین انحراف استاندارد
1 افزایش آگاهی معلمان در زمینه مسایل زیست محیطی با هدف انتقال بـه 2/25 0/89
دانش آموزان

2 تشویق معلمان فعال در زمینه زیست محیطی 2/20 0/86
3 تلاش معلمان برای افزایش انگیزه دانش آموزان به حفظ محیط زیست 2/17 0/89
4 افزایش نقش مربیان بهداشت در زمینه مسایل زیست محیطی مدارس 2/07 0/95
5 استفاده معلمان از روش تدریس مشـارکتی بـه جـای سـخنرانی در ارائـه 1/91 1
مطالب زیست محیطی

6

قابل ذکر است که با یک نگاه کلی به راهکارهای نظام آموزشی در می یابیم که ، راهکارهای مربوط به فعالیت های پرورشی ، از نظر دانش آموزان دارای اهمیت بیشتری می باشد به طوریکه ؛ایجاد فضای سبز در مدارس به کمک دانش آموزان ، گردش علمی و بازدید از مناطق آلوده جزء دو راهکار اولیه منتخب توسط دانش آموزان بوده است .

در تمامی راهکارهای ارائه شده مربوط به نظام آموزشی ، بین دانش آموزان دختر و پسر دبیرستانی استان گیلان تفاوت معنی داری مشاهده نشده است و تنها در مورد یکی از راهکارهای مربوط به کتب درسی ، با 95 درصد اطمینان می توان گفت دانش آموزان دختر بیش از دانش آموزان پسر بر این باور بوده اند که : ارائه پیامدهای منفی ناشی از عدم رعایت مسائل زیست محیطی در کتابها می تواند سبب افزایش نقش آنان در حفظ محیط زیست گردد.

بحث و نتیجه گیری

امروزه بهبود کیفیت محیط زیست یکی از مؤلفه های مهم دستیابی به توسعه پایدار قلمداد می شود و عامل انسانی یکـی از تأثیرگذارترین عوامل تغییر زیستی میباشد.تجربه موفق کشورهای پیشگام در مسائل زیست محیطی نشان مـیدهـد کـه بـرای حفاظت از محیط زیست قبل از هر چیز باید گروههای انسانی را آموزش داد تا جایی که انسـان هـای آمـوزش دیـده و تربیـت شده، افرادی فعال و آگاه و مسئول نسبت به محیط زیست خود بار آمده و انگیزه های لازم را برای مشارکت فعال در حفاظت و بهبود محیط زیست خود به دست آورده باشند. که در این راستا آموزش و پرورش نقش بسیار عمدهای را ایفا می کند.

بدین منظور پژوهش حاضر به بررسی راهکارهای افزایش نقش دانش آموزان در حفظ محیط زیست از نظـر دانـش آمـوزان می پردازد. نتایج نشان می دهد که از نظر دانش آموزان مهمترین راهکارهای افزایش نقش آنان در نظام آموزش و پرورش مربوط به فعالیتهای پرورشی است. دانش آموزان معتقدند که ایجاد فضای سبز مـدارس بـه کمـک آنـان و گـردش علمـی و بازدیـد از مناطق آلوده مهمترین راهکارهای افزایش نقش دانش آموزان در حفظ محیط زیست میباشد.

شیخ خطیبی نیز ، معتقد است که از طریق گردشهای علمی میتوان معضلات زیست محیطی را به نوجوانان نشان داد، کـه این امر برای بهبود و ارتقاء فرهنگ زیست محیطی در بلندمدت مؤثر خواهد بود..[9] پورابراهیمی و سرایی هم ، برای افـزایش علاقمندی دانش آموزان به محیط زیست، گردش های علمی و بازدید از مناظر طبیعی را مؤثر دانستهاند.[2]

سرمدی ، بیان می دارد که توسط بازدیدهای علمی افراد بطور عملی با طبیعت برخورد خواهنـد داشـت و اغلـب در جریـان بازدیدها تجربیاتی کسب میشود که تا پایان عمر به همراه شخص میماند.[8]

از نظر یونسکو ، برای دستیابی به اهداف آموزش محیط زیست بایستی از روشهای آموزشی استفاده شود که مسـئله محـور بوده و زمینه های مشارکت هر چه بیشتر مخاطبان را در فرآیند یادگیری فراهم کنـد، بـه نحـوی کـه افـراد را فعالانـه در حـل مسائل درگیر کرده و آنها را تشویق کند تا به فعالیت های عملی به سود محیط زیست ملحق شوند.[16]
در پژوهش حاضر نیز به نظر می رسد فعالیت های پرورشی بیش از آموزشـهای تئـوری سـبب ایجـاد حساسـیت در دانـش