بخشی از مقاله
چکیده
هدف از انجام این مطالعه بررسی یکی از بحرانهای مهمی که بشر را تهدید میکند مسئله بحران کمبود آب است. بحران آب درگذشته به علت کم بودن جمعیت به اندازه امروزه محسوس نبود، ولی امروزه با افزایش روز افزون جمعیت و نیاز بشر به غذای بیشتر این بحران بیش از گذشته مشهود است. بحران آب در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای کمربند خشک زمین مانند ایران، به عنوان یکی از دغدغههای اصلی میباشد. مهمترین عوامل بحران آب عبارتند از: پدیده خشکسالی های پی در پی، رشد بیرویه جمعیت، افزایش بیرویه مصرف آب و به ویژه عدم توازن و تعادل بین منابع و مصارف. اعمال مدیریتهای ناکارآمد فنی و استفاده از استراتژیهای نامناسب، زمینه را برای بروز بحران آب به طرز فزایندهای فراهم مینماید. کمآبی اساساً در آینده بدلیل استفاده بدون برنامهریزی و نه بدلیل کمبود آب خواهد بود. بنابراین لزوم برنامهای مدون جهت مدیریت منابع محدود آبی کشور بسیار حائز اهمیت میباشد.در تحقیق حاضر هدف شناخت مدیریت بحران آب و در نتیجه ارائه راهکارهایی برای مقابله با بحران آب میباشد تا مشکلات مربوط به بحران کم آبی به حداقل برسد.
واژههای کلیدی: بحران آب، خشکسالی، ایران، مدیریت منابع آب
-1 مقدمه
تضعیف این منبع حیاتی است. تشدید بحران آب در سالهای آینده، با توجه به افزایش جمعیت، توسعه صنایع ، افزایش آلودگیها، تخریب آب، مایه حیات موجودات زنده در کره زمین است. آب شیرین مورد استفاده برای مصارف انسانی، مقداری محدود و کمتر از 3 درصد کل آب موجود کره زمین است .[7] جهان در حال حاضر در حال تجربه بحران آب میباشد. ایران در منطقه خشک و نیمه خشک جهان واقع شده است و از نظر منابع آب نسبت به میانگین جهانی از محدودیت بیشتری برخوردار بوده بطوریکه متوسط بارندگی آن حدود یک سوم میانگین جهانی و مقدار تبخیر آن سه برابر میانگین جهانی است. به همین دلیل ایران از نظر اقلیمی جزو مناطق خشک و نیمه خشک دنیا و از جمله کشورهای درگیر با مسائل کم آبی محسوب میشود.
اگر چه بروز خشکسالیهای اخیر باعث شده است که کشور با مشکلات کمبود آب به صورت جدیتری مواجه شود اما محدودیتهای منابع آب از یک سو و برداشت بیرویه از این منابع محدود و تخلیه ضایعات و پسماندها در منابع آبی از سوی دیگر، در حالجنگلها و پوشش گیاهی و خشکسالی اجتناب ناپذیر خواهد بود. با این حال، از آن جا که رفع و حل این بحران نیازمند همکاری و اراده جهانی است و از سوی دیگر آیندهنگری و برنامهریزی برای منابع آبی موجود کشور امری ضروری ومهم به نظر میرسد. با توجه به روند رشد جمعیت کشور و تشدید نیاز بخشهای مختلف، افزایش مصرف آب بخش شهری، روستایی و صنعتی اجتناب ناپذیر خواهد بود. آب در فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نقش عمده و کلیدی دارد.
افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی، توسعه مراکز جمعیت شهری و روستایی و بهبود و ارتقای کیفیت زندگی در گروی انجام سرمایهگذاریهای لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهرهبرداری از منابع آب است. برای تعدیل مشکلات ناشی از محدودیت منابع آب، ابتکارات و شیوههای متنوعی در زمینه بهرهبرداری از منابع آب سطحی و زیرزمینی، حفظ منابع افزایش دهنده آبهای زیر زمینی در بعد مدیریتی، قابل ذکر است2] و.[4 محدودیت منابع آب و توزیع فصلی نامناسب بارندگی، نشان دهنده این مسأله است که باید منابع آبهای موجود سطحی و زیرزمینی را به خوبی شناسایی و مطالعه کرده و با برنامهریزی دقیق، بهرهبرداری صحیح از آنها صورت گیرد. البته مردم ایران از اول با این مشکل مواجه بودهاند و با حفر قنات و کاریز، بهرهبرداری از آبهای زیرزمینی را ابداع کردهاند و با احداث سد و بندها، آبهای سطحی را مورد استفاده قرار دادهاند.[5]
بت1 و بلوم کوئیست2 بحران آب را در حوضه رودخانه گادال کیوویو3 اسپانیا بررسی، و راهکار اصلی را تدوین سیاستهای مدیریتی برای مدیریت یکپارچه منابع آب در مقیاس حوضه پیشنهاد کرد.[8] فرت4 و وارد5 نیز به بررسی اثر برنامهریزی کاربری اراضی کشاورزی بر کیفیت آب زیرزمینی پرداختند. آنها در این بررسی به نقش سموم حاصل از فعالیتهای کشاورزی در آلوده ساختن آبهای زیرزمینی پرداختند و ضرورت سیاستگذاریهای مناسب را برای جلوگیری از این امر توصیه کردند.[9] هدف از انجام این تحقیق، بررسی بحران شکل گرفته از کمآبی و عوامل مؤثر در بروز آن است و در ضمن، پیشنهاداتی در خصوص استفاده پایدار از منابع آب و جلوگیری از بروز فاجعه ارائه کنیم.
-2 مواد و روشها
کلیه مباحث مطرح شده در مقاله به صورت مروری و براساس مطالعات کتابخانهای و پژوهش در سایتهای مخلتف میباشد حال با توجه به وضعیت کنونی منابع آب کشور به بررسی راهکارهای مقابله با بحران کمآبی میپردازیم.
-3 بحران آب در ایران
در حال حاضر با توجه به اینکه حدود 89/5 میلیارد متر مکعب از 130 میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر سالیانه کشور مورد استفاده قرار میگیرد. بدین لحاظ براساس شاخص فالکن مارک، کشور ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است. با توجه به اینکه در شرایط کنونی حدود 69 درصد از کل آب تجدیدپذیر سالیانه کشور مورد استفاده قرار میگیرد، بر اساس شاخص سازمان ملل ایران هم اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد، بر اساس شاخص مؤسسه بین المللی مدیریت آب نیز، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بنا به گزارش این مؤسسه، کشور ایران برای حفظ وضع موجود خود تا سال 2025 باید بتواند 112 درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود غیرممکن به نظر میرسد. لذا وضعیت موجود آب کشور میبایست جزو نگرانیها و دغدغههای کارشناسان، مدیران و دولتمردان بوده و برای حل این معضل لازم است با اتخاذ تصمیمات اصولی و کارساز مانع از گسترش این بحران شد. بنابراین با توجه به وضعیت فعلی منابع آب کشور ،راهکارهای کلی مقابله با بحران کمآبی به شرح زیر پیشنهاد میگردد.
-4 جلوگیری از برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی
بر داشت بیرویه آب از آبهای زیرزمینی یکی از مسایل اساسی کشور در بخش آب به شمار میآید که در حال حاضر مشکلات جدی را در کشور پدید آورده است. به همین دلیل نیز در بسیاری از نواحی کشور سطح سفرههای آب زیرزمینی افت کرده و با توجه به خشکسالیهای اخیر، افزایش بهره برداری از آبهای زیرزمینی تشدید شده و خسارتهای غیر قابل جبرانی را بر منابع آبی زیرزمینی کشور وارد آورده است. برخی از راههای کنترل افت آبهای زیرزمینی به شرح ذیل میباشد .
-1 جلوگیری از استحصال بیرویه و غیر مجاز آب و برخورد قانونی با متخلفین.
-2 کم کردن میزان بهرهبرداری از طریق بهبود روشهای سنتی آبیاری با روشهای نوین مانند آبیاری تحت فشار ، بارانی ، قطره ای و غیره.
-3 تغییر الگوی کشت در برخی نقاط و جایگزینی محصولاتی که نیاز آبی کمتری دارند.
-4 بکارگیری تمهیدات لازم برای جلوگیری از فرار آب یا تبخیر در خطوط انتقال ، شبکههای آبیاری ، شبکههای شهری ، مخازن و ...
-5 جلوگیری از خروج آبهای سطحی از کشور و یا ورود آنها به کویرهای داخلی.
-6 با توجه به اینکه در ماههایی از سال آب قناتها بلااستفاده است برنامههایی ارائه شود که بتوان آب آنها را در این مدت ذخیره و در فصل نیاز مورد استفاده قرار داد.
-7 انجام اقدامات عملی به منظور جلوگیری از مصرف بیرویه آبهای زیرزمینی نظیر نصب کنتور هوشمند در چاههای آب.
-8 اختصاص یک روز و یا یک هفته به آب و انجام کارهای فرهنگی نظیر آموزش فرهنگ صرفهجویی در این روز از طریق صدا و سیما و تشکیل سمینارها، آگاهی دادن عمومی راجع به ارزش و اهمیت آب و نحوه استفاده صحیح از آن از طریق خطبههای نماز جمعه ، سخنرانی در مدارس، آموزش مصرف بهینه به زارعین از طریق مروجهای آموزش دیده و همچنین توجه دادن مردم به عواقب و پیامدهای افت آبهای زیرزمینی با تهیه فیلمهای تلویزیونی -9 احداث شبکههای آبیاری و زهکشی به منظور بالا بردن راندمان آب
آبیاری و اصلاح اراضی.
-10 تقویت پوشش گیاهی در حوضههای آبخیز به منظور جلوگیری از فرسایش خاک و پر شدن سریع مخازن سدها. این عمل باعث میشود که آب بیشتری در زمین نفوذ کند و در نتیجه سیلاب کمتری جاری گردد و از دسترس خارج شود.
-5 جلو گیری از توسعه نامناسب اراضی کشاورزی آبی و مدیریت منابع آب
میزان و نحوه توسعه اراضی کشاورزی آبی، در کاهش بحران آبی مؤثر است. محدودیت منابع آب ، اولین مانع گسترش و توسعه تولیدات کشاورزی در چند دهه آینده خواهد بود. تکنولوژی انقلاب سبز ، تولید محصولات کشاورزی را افزایش میدهد و سبب میشود که بازدهی زمینهای کشاورزی با آبیاری مصنوعی 5 بار بیشتر از زمینهای کشت دیم باشد. امروزه 45 درصد مواد غذایی جهان از زمینهای کشاورزی با آبیاری تأمین میگردد. با افزایش جمعیت انتظار میرود تولید این میزان به 70 درصد افزایش یابد. اما الگوهای نادرست مصرف آب در بخش کشاورزی باعث تشدید بحران آب و کاهش مواد غذایی میگردد. چشماندازها نشان میدهد که نیمی از افزایش آب برای امور کشاورزی را میتوان از طریق استفاده بهینه از آب تأمین نمود. این کار با اصلاح مدیریت منابع آب و مصرف دوباره آب تجدید شونده و قابل ذخیرهسازی باید صورت گیرد1] و 3 و .[4 به طور مشخص در کنار هر برنامهریزی، باید به آموزش کشاورزان با روشهای مدرن آبیاری پرداخته شود و باید یک انقلاب سبز را طراحی کرد تا با هر قطره آب، محصولات بیشتری حاصل شود. باید از گونههایی با نیاز آبی کمتر و روشهای بهینه آبیاری استفاده شود.[5]
-6 نقش پوشش گیاهی و جنگلها در افزایش آبهای زیرزمینی
متاسفانه در حال حاضر با حدود 9 میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی، افت حدود 20 متری سطح آبخوان های کشور، کاهش بارش، افزایش بیسابقه مصرف بویژه در بخش کشاورزی و سرانه آبی حدود 1670 متر مکعب کشور ایران در معرض تنش آبی قرار دارد. در صورت مدیریت نکردن صحیح و کاهش این رقم در سالهای آتی، بحران آب میتواند مشکلات اساسی در توسعه کشور ایجاد کند. بر اساس پیشبینی مدلهای اقلیمی در 50 سال آینده متوسط بارندگی کشورمان از حدود 250 میلیمتر در سال به 220 میلیمتر کاهش خواهد یافت و این موضوع لزوم توجه جدی به برنامهریزی اصولی در مدیریت منابع آبی کشور را نشان می دهد. در مدیریت تولید آب، هدف اصلی جذب و استفاده از کلیه بارشهای جوی در عرصه حوزههای آبخیز و تبدیل آن به منابع آبی پایدار مانند آبهای زیرزمینی است.
اقتصادیترین و بهترین راهکار برای نیل به این هدف، حفظ و تقویت پوشش گیاهی در جنگلها و مراتع است. در مراتع خوب و جنگلهای متراکم، پوشش گیاهی موجود، کلیه بارشها را جذب کرده، ضمن پیشگیری از وقوع سیل و فرسایش خاک، تولید آب حوضه نیز افزایش پیدا خواهد کرد. به عنوان مثال در اراضی جنگلی بارشها در خاک نفوذ و ذخیره میشوند به طوری که هر هکتار جنگل قادر به ذخیره سازی 500 تا 2000 مترمکعب آب است. ضمن این که زمان نفوذ یک لیتر آب در جنگل حدود 7 دقیقه است اما در مناطق غیر جنگلی این زمان به حدود 4 ساعت افزایش می یابد. در واقع میزان نفوذ بارشها در مناطق جنگلی 40 برابر اراضی غیر جنگلی است. مراتع بزرگترین بستر تولید آب در کشور را تشکیل میدهند، پوشش گیاهی مناسب قادر است هرزآبها را کاهش داده و به جای به حرکت درآوردن سیل ضمن نفوذ آب در لایههای زمین، آب زلال را به سدها هدایت نماید و منابع آب زیرزمینی را تقویت نماید.
تنها راه ممکن برای استفاده بهینه از منابع آب، احیاء و توسعه پوشش گیاهی است. طبق برآوردهای انجام شده تنها جنگلهای شمال سالیانه قادرند تا بیش از 3 میلیارد متر مکعب آب را ذخیره سازند که این حجم آب بیش از سه برابر ظرفیت فعلی سد سفیدرود است. بر اساس بهرهبرداریهای بیرویه و چرای زودتر از موعد، پوشش گیاهی آسیب دیده و در نتیجه از بین می رود. در اوایل فروردین که هنوز بسیاری از گیاهان و علوفهجات به خوبی در زمین ریشه ندوانده و مستحکم نشدهاند، دامداران اقدام به چراندن دامهای خود میکنند که این اقدام به پوشش گیاهی آسیب می رساند. برای جلوگیری از این مشکل در مراتع باید اقدام به تهیه طرح مرتعداری، تقویت پوشش گیاهی و کاشت انواع گیاهان علوفهای کرد. همچنین در مناطق بیابانی که فاقد پوشش گیاهی هستند بر اساس ظرفیت منطقه انواع گونههای علوفهای یا درختی و درختچهای کاشت شوند تا میزان منابع طبیعی افزایش یابد. نخستین گام در مدیریت منابع آبی کشور، توجه و سرمایهگذاری مناسب در بخش منابع طبیعی و آبخیزداری است تا ضمن جلوگیری از تخریب مراتع و جنگلها، تقویت جنگلها و مراتع به عنوان بستر توسعه، آب و خاک حفظ شده و شرایط برای پیشرفت اقتصادی کشور فراهم شود.
-7 استفاده از روشهای نوین آبیاری برای مدیریت و بهرهبرداری بهینه از منابع آبی
آب به عنوان منبع و سرچشمه حیات یکی از اصلیترین عوامل رشد و توسعه در جوامع بشری و همچنین توزیع گونههای گیاهی درسطح زمین به شمار میآید. ازسوی دیگر بخش کشاورزی که تأمین کننده اصلی غذا، نیاز حیاتی در جهان به شمار میرود،کاملاً وابسته به منابع آبی است به طوری که بیشترین میزان مصرف آب درجهان - حدود 75 درصد - به بخش کشاورزی اختصاص یافته است که این رقم درکشورهای درحال توسعه به بیش از90درصدآب مصرفی میرسد. این درحالی است که درایران 92درصد آب استحصالی ازمنابع مختلف درعرصه کشاورزی مصرف میشود و تنها کمتراز 8 درصدآن به مصارف خانگی وصنعتی می رسد. اما متأسفانه بایدگفت که به دلیل رواج شیوههای آبیاری سنتی درکشور که از راندمان پایینی برخوردارند،عملاً بیش از75 درصدآب مصرفی دربخش کشاورزی به هدر رفته ونقش مؤثری درتولید محصول ایفا نمینماید. طبق آمار اعلام شده درسالهای اخیر به دلیل کاهش نزولات جوی در ایران و برداشت
