مقاله درآمدی بر بحران آب در ایران با نگاهی به چالش ها و راهکارها

بخشی از مقاله

چکیده
یکی از مشکلات عمده درخصوص منابع محدود آب، افزایش روزافزون تعداد افرادی است که در مصرف آب شریک میشوند. ازآنجا که همگان به آب شیرین و پاک نیاز دارند، دور از ذهن نیست تا جنگ های آینده جهان بر سر منابع آب صورت گیرد. استراتژی های غلط و ناتوانی مدیران در ایجاد اشتغال در سایر بخش ها و نیز کوته اندیشی، باعث ایجاد صنایعی محتاج به آب در سراسر کشور حتی مناطق کویری گردید. همچنین این ناتوانی باعث صدور بی رویه پروانه حفر چاه های کشاورزی و صنعتی عمیق و نیمه عمیق نیز گردید. در کنار این مجوز ها، عدم نظارت کافی و نیز پاره ای مشکلات دیگر، باعث ایجاد هزاران چاه غیرمجاز در سراسر کشور گردید که هم اکنون نیز در حال بهره برداری می باشند. نتایج موارد فوق باعث شد کشور ما در معرض بحران بی سابقه کمبود آب قرار گیرد که نیازمند بازنگری کلی در سیاست های کلان در حوزه آب می باشد. این نوشتار در پی آن است تا معضل کمبود آب در ایران را بررسی نموده و با بیان چالش های فراروی مدیریت آب در کشور، راهکارها و پیشنهادهایی را نیز در پایان برای خوانندگان محترم ارائه و تبیین نماید.

واژگان کلیدی: ایران، آب، بحران، چالش ها، راهکارها

مقدمه
آب یکی از ارکان اصلی حیات بشری است بطوری که حیات بدون آن برای موجوات زنده به هیچ وج قابل تصور نیست . اگر چه کل میزان آب جهان ثابت است اما توزیع نامناسب آب در سطح جهان و ازهمه مهمتر فقدان آب سالم در بسیاری از نقاط جهان نگرانی های زیادی را پیش روی بشرقرار داده است. حدود 70 درصد از سطح زمین را آب فرا گرفته است ولی متاسفانه بحران آب در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای کمربند خشک زمین مثل ایران ، به عنوان یکی از دغدغه های اصل فراروی آینده ایی جوامع خواهد بود . نمایه های این بحران امروزه به ویژه در شرایط خشکسالی به خوبی نمایان می باشد .

بطور کلی در نقاط مختلف کشور کاهش منابع آبی مناسب و نیاز روز افزون بخش های مختلف به آب را می توان از اثرات این بح ران دانست . باید گفت که دیگر امکان جمع آوری آب وجود ندارد. به دلیل قرار گرفتن ایران در یکی از مناطق خشک و نیمه خشک و محدودیت منابع آبی، به جز نوار شمالی کشور و بخش هایی از غرب کشور، سایر مناطق کشور همواره با محدودیت آب مواجه است و این وضعیت در بخش های مرکزی، جنوبی، جنوب شرق و جنوب غرب کشور بیشتر قابل مشاهده است. وجود دو منطقه کویری در مرکز ایران نیز به محدودیت های آبرسانی به مناطق وسیعی از کشور افزوده است. با این حال، مقامات مسئول معتقدند میزان سرانه مصرف آب هر ایرانی از سایر کشورها بالاتر است و مصرف کنندگان حتی از کشورهای دارای منابع فراوان آبی نیز به مراتب مصارف بالاتری را دارند. لذا بر این اساس باید بگوییم که منابع آب کشور محدود است و ایران جزو کشورهای دارای تنش آبی محسوب می شود.

کشور ایران در فاصله عرض جغرافیایی 25 الی 40 درجه شمالی قرار دارد. در این عرض جغرافیایی چه شمالی و چه جنوبی به دلایل متعدد آب و هوایی ، بارش ها نسبت به سایر عرض ها بسیار اندک است و اکثر کشورهایی که در این عرض قرار دارند با مشکل کمبود آب مواجه هستند . متوسط بارش در کشور ایران کمتر از 250 میلی متر در سال است که آن را در ردیف کشور های خشک جهان قرار داده است. در گذشته با توجه به جمعیت و نیز عدم توسعه کشور، همین مقدار کم بارش نیز پاسخگوی نیاز ها بود. چه آنکه در حدود 60 سال پیش به دلیل بالا بودن سطح دشت هایّآبی، تالاب ها و مرغزارهای بزرگ و کوچک فراوانی در سراسر کشور وجود داشتند. تبدیل ایران سنتی به ایران نوین و حرکت به سوی صنعتی شدن از یک سو و نیز افزایش بی رویه جمعیت از سوی دیگر نیاز به این ماده حیاتی را به سرعت افزایش داد.

همچنین عدم آگاهی و دوراندیشی مدیران کلان از کمبود منابع آبی و اقلیم خشک ایران بر سرعت کاهش ذخایر ارزشمند آبی ایران افزود.استراتژی های غلط و ناتوانی مدیران در ایجاد اشتغال در سایر بخش ها و نیز کوته اندیشی، باعث ایجاد صنایعی محتاج به آب در سراسر کشور حتی مناطق کویری گردید. همچنین این ناتوانی باعث صدور بی رویه پروانه حفر چاه های کشاورزی و صنعتی عمیق و نیمه عمیق نیز گردید. به طوری که ناگهان تعداد چاه های دارای مجوز صدها و شاید هزاران برابر گردید. در کنار این مجوز ها، عدم نظارت کافی و نیز پاره ای مشکلات دیگر، باعث ایجاد هزاران چاه غیرمجاز در سراسر کشور گردید که هم اکنون نیز در حال بهره برداری می باشند . در نتیجه سطح آب دشت های کشور به شدت کاهش یافت. عمده تالاب ها و مرغزار ها نیز خشک شدند.

پدیده های آب و هوایی نیز به این مشکل افزودند و خشکسالی های پی درپی این سوء مدیریت را تشدید کردند. در بخش آب های سطحی نیز اوضاع بهتر نیست. انتقال آب های غیر کارشناسی، سد سازی زیاد ومجدداً ایجاد اشتغال از طریق احداث شیلات بی رویه و... آب های سطحی ما را در وضعیت نامناسبی قرار داده است. به کمبود آب، مشکلات زیست محیطی و آلودگی ناشی از پساب شیلات های مجاز،غیرمجاز و فصلی و نیز صنایع آلوده را نیز بیافزایید. نتایج موارد فوق باعث شده است کشور ما در بحران بی سابقه کمبود آب قرار گیرد که نیازمند بازنگری کلی در سیاست های کلان در حوزه آب می باشد . اما چگونه می توان این بحران استراتژیک را با حداقل هزینه ها حل نمود؟ راهکارهای آن چیست؟

اهمیت آب
در تعریف آب گفته اند: آب، مایعی است بی رنگ، بی بو و بی طعم؛ ولی این، تعریفکاملِ آب نیست، بلکه بی رنگی، بی بویی و بی طعمی آب جزو صفات آن است اصولاً هیچ چیز عالم را نمی توان با تعریف، همان گونه که هست بیان کرد؛ برای نمونه در تعریف »زید« که انسان است می توان صفات و ویژگی های اخلاقی، قد و قامت و رنگ پوست واحیاناً میزان تحصیلات او را برای شناساندنش بیان نمود؛ اما هیچ تعریفی نمی تواند وجود زید را آن چنان که هست بیان کند. - ر.ک.عباسعلی محمودی، آب و بهداشت در اسلام، با مقدمه فریدون باتمانقلیچ، درباره خوددرمانی آب، ص - 20 مغز انسان نزدیک به یک کیلو و چهارصد گرم وزن دارد و محاسبه محققان نشان می دهد که 85 درصد آن، آب است؛ یعنی نزدیک به 1190 گرم آب و 210 گرم مواد حل شده در این آب، مغز را تشکیل می دهد.

اینشناختِ بسیار سطحی، روشن می کند که آب و این مواد عادی به تنهایی باعث ایجاد فکر و علم نمی شود؛ ولی می تواند عامل شناخت علم باشد. - همان، ص - 19 توضیح آن که: حقیقتِ حیات، هرچه باشد موهبتی الهی است؛ اما تاثیرآن، جز در یک گونه ویژه ای از ماده، بروز نمی کند و یکی از ویژگی های این گونه ماده این است که همیشه حیات در سلول های جسم انسان و هر جنبنده ای به صورت علمی امکان پذیر نیست، مگر این که در هر یک از سلول ها اندازه ای آب به تناسب نوع سلول موجود باشد. در پاره ای از اجزای بدن انسان یا حیوان، آب به نسبت خیلی کمتروجود دارد . این اجزا بیشتر ترشحات منجمدی هستند؛ مانند ناخن که حیاتی در آن نیست؛ یعنی مرده است.

موضوع حیات و روح در بدن انسان، هم چون وجودمتکلّم در دستگاه تلفن است؛ اما حقیقت آن دانسته نمی شود. می توانیم درباره این تشبیه، چنین توضیح دهیم که هرگاه آب را که عنصر اصلی و عامل ریشه ای حیات ماده است از آن بگیریم،حیاتِ جسم به مرگ تبدیل می شود و دیگر آن جسم برای داشتن حیات شایستگی ندارد. - ر. ک: عزیزپاشا، اسلام و طب جدید یا معجزات علمی قرآن؛ ترجمه سیدغلامرضا سعیدی - شخصی از امام صادق علیه السلام از مزه آب پرسید. قصد او از این پرسش این بود که امام نتواند به آن پاسخ دهد و از این رو از عظمت و مقامش کاسته شود. اما در پاسخ فرمود: برای تفقه - کسب دانش - بپرس نه برای خرده گیری - عناد - . مزه آب، مزه هاست و با دیگر مزه ها شباهتی ندارد و نیز ممکن است بگوییم مهم ترین سبب زندگی و بقای آن، آب است؛ گویی هر کسی هنگام آشامیدن آب، طعم زندگی را می یابد.

- بحارالانوار، ج66، ص » :447عن حسین علوان، قالسُئلَ« ابوعبدِااللهعَنطَعمیالماءِقالَس:تَفقﱡهاَلوَتَساَللاتَعَنﱡتاًطَعمُالماءِ طَعمُالحیاهِ: قالااللهُسبحانَهوَجَعَلنا: منالماءِکلﱢشیَءٍحَیّ - در ساختمان بدن انسان، بیش از هر چیز، آب به کار رفته است. بنابر تحقیقات »فهلینگ« در 5/2 ماهگی، %94، در 4 و 5 ماهگی، %90، در 7 ماهگی، %80 و در هنگام زایمان %99 وزن نوزاد آدمی، آب است و از دیدگاه زیست شناسان، انسان به اسفنجی می ماند که از هر سو آب را فراگرفته باشد. - بی آزار شیرازی، نشریه قرآن و طبیعت، ش8، ص 7، مؤسسه انتشارات بعثت، 1353، به نقل ازکتاب water، اثر - .Janes wabsterیکی از فواید مهم آب، این است که هر موجود زنده ای از آن می آشامد و حرارتی را که از گردش خون تولید می شود، از میان می برد.

بخش مهم آن حرارت، با تنفس و اکسیژنی که از هوا گرفته می شود از میان می رود؛ اما بخشی از آن که به اشخاص، اوقات و غذا بستگی دارد جز با آب از میان نمی رود. آب سبب ادامه حیات و آتش نگرفتن ماشین بدن است. افزون بر اینها، آب، دستگاه های بدن را تصفیه می کند و ریه ها و شریان ها را از سموم پنهانی و آلودگی ها پاک می کند که اگر چنین نباشد آدمی به اندک زمانی می میرد. این دفع، گاهی به صورت عرق و زمانی به شکل ادرار، تحقق می یابد. آب، در حقیقت به تنظیم و ترتیب واکنش های درونی بدن، کمک می کند؛ زیرا بدون وجود آب، هیچ عمل و تغییر شیمیایی نمی تواند در بدن انجام گیرد و در نتیجه، غذا به سلول ها نمی رسد و زندگی مختل می گردد. آب به صورت محلول در خون و شیره های گوارشی یافت می شود و از مهم ترین اجزای خون، به شمار می رود.

بدن تنها هنگامی می تواند مواد معدنی را استفاده کند که در آب، به صورت محلول درآمده باشد. دست کم 3/2 وزن بدن، آب است و هر روزتقریباً دو لیتر آب از بدن دفع می شود و این کار از ریه ها و پوست به شکل تبخیر و عرق از مجاری کلیوی و گوارشی به صورت فضولات انجام می گیرد. - ر.ک اثر سه تن از کارشناسان بهداشت و تربیت بدنی آمریکا، ترجمه باقر قربانی، بخش سوم، ص - 70 با آن که یکی از اجزای آب، ماده سوزنده ای به نام هیدروژن است، خداوند آن را با اکسیژن درآمیخته و وسیله تبرید قرار داده است. کلمه »ماء63 « بار در قرآن مجید آمده است. آیه ای که بیش ازهمه به نقش آب در زندگی اشارت دارد، آیه سی ام سوره انبیا است که می فرماید : آیا کافران ندیده اند که آسمانها و زمین بسته بودند آن گاه آنها را گشودیم ]و گسترش دادیم[ و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم؛آیا ایمان نمی آورند؟اَوَ - لَمیَرَالﱠذینَکَفَروُااَنﱠ السﱠمواتِوَالارضَ کانتارَتقاًفَفَتَقناهُماوَجَعَلنامِنالماءِکُلﱢشَیءٍحَیﱟیُومِنُونَافلا - .

در بیشتر آیاتی که واژه »ماء« به کار رفته، به نزول باران که زنده کننده زمین و رویاننده گیاهان، درختان، میوه ها و حبوبات است - ...وَانزَلَمِنَالسﱠماءِفَاَخرَجَءًمِنالثﱠمَراتِزقاً لکم فلاتجعَلوُا الله اَنداداً.... - ، اشاره شده است؛ مانند آیه 22 سوره بقره: ... خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد که بدان وسیله برای رزق و روزی شما از ثمرات رویانید؛ در این صورت، برای او ]شریکان و [ اضدادی قرار ندهیداَفَرایتُم.... - الماءَالﱠذیِتَشرَبُونءَاَنتُمانزلتُموهُمِنَالمُزنِاَم نَحنالمُنزِلونَلَونَشاءلَجَعَناهاُجاجاًاَفلاتَشکُرونَ - و در آیه های 67 و 68 سوره واقعه چنین آمده است: خبر دهید از آن آبی که می آشامید. آیا شما آن را از ابر فرو فرستاده اید، یا ما؟ اگر می خواستیم هر آینه آن را شور و تلخ قرار می دادیم پس چرا ]برای این گونه نعمت ها[ سپاس گزاری نمی کنید؟ - مرسلات - - 77 آیه 27وَجَعلنَا:

رَواسِیَفیهاشامخاتٍواستقیناکُمماءٌفُراتاً - در آیه دیگری آمده است: »و ]کوه های[ استوار برافراشته در زمین قرار دادیم و آب خوش گواری به شما آشاماندیم.« - بحارالانوار، ج3، ص :87 انّ»حاجهَالانسانِ الیالماءِاشدﱡحاجَتِهِمن الیالخُبزِذلکَ انّصبرهُعَلَیالجُوعِاکثَرُمِنصَبرِهعَلَیالعَطَش، والذییحتاجُ الیه مِنَالماءِاکثرُممّایحتاجُ الیالخُبزِلانﱠهیَحتاجلِشُربِهِوُضُوئِهِوَ و غُسلِهِغَسلِوثیابِهِوَسَقیِانعامِهزَرعِه،وفجُعِلَالماءُمَبذُولاً لا یُشتَریلِتَسقُطَ عن الانسان المؤونه فیطَلَبه... - .« از این آیه چنین برمی آید که آفرینش کوه ها و آب خوش گوار به هم وابسته است و به ویژه که جمله دوم - و آب خوش گوار به شما آشاماندیم - به جمله اول عطف شده است که میان معطوف و معطوف علیه باید تناسب وجود داشته باشد.

توضیح آن که : بر اثر باریدن برف و باران در مکان های بلند و کوه ها و نفوذ آن در لابه لای سنگ ها و شن ها به اعماق زمین فرو رفته و پس از عبور از مجاری طولانی و سپس ظاهر شدن در سطح زمین به صورت چشمه و قنات، خداوند مهربان بهترین آب تصفیه شده را در دسترس ما قرار داده است. همان گونه که گفتیم آب از نیازمندی های ضروری هر موجود زنده است و حیات در روی زمین به آن بستگی دارد؛ از این رو خداوند مهربان آن بسیار فراوان در عالم ایجاد کرده تا همه موجودات بتوانند از آن بهره مند شوند.در توحیدمفضّل چنین آمده است: نیازمندی آدمی به آب از نیازمندی اش به نان بیشتر است؛ زیرا مقاومت وی در مقابل گرسنگی، بیشتر از تشنگی است و نیازمندی به آب، بیشتر از نیازمندی به نان است؛ چون برای آشامیدن، وضوگرفتن، غسل کردن، شستن جامه ها، آب دادن چهارپایان و آبیاری زراعت ها به آب نیازمند است، از این رو آب فراوان است، به گونه ای که به رایگان در اختیار مردم قرار گرفته تا برای به دست آوردن آن به سختی و زحمت نیفتد و به دست آوردن نان را این گونه قرار نداد تا مردم به تلاش و کوشش وادار شوند و از فساد اخلاق و تبه کاری محفوظ بمانند ... . - بحارالانوار، ج66، ص 451 و :454

الماءُ»سَیّدُالشﱠؤابِ فیالدﱡنیا والاخرهِ - « در سخنان پیشوایان دین به آب بسیار اهمیت داده شده از آن مدحشده است. از پیامبر صلی االله علیه و آله و امیرمؤمنان روایت شده است: » آب در دنیا و آخرت، برترین آشامیدنی است.« - وسائل الشیعه، ج17، ص 189عَجَباً - :»لِماَکَلَنمِثلَ ذا-واشارَبکفﱢه -وَلَم یَشرَبعَلَیهِالماءَکیفیَنشَقﱡلامعدتهُ«؛ شگفتا از کسی که غذای اندکی به اندازه یک کف دست می خورد و آب نمی آشامد. چگونه است که معده اش نمی ترکد؟

با توجه به این که 3/2 وزن بدن آب است و برای انجام دادن کارهای گوناگونی همچون گوارش، گردش خون، جذب و دفع و ...برای ادامه حیات بایسته است درباره استفاده کردن از آب، در روایات به نکاتی اشاره شده که در مباحث آینده از آنها گفت و گو خواهد شد؛ برای نمونه:

- پس غذا، نوشیدن آب، خوب است و کار معده را آسان می کند. - وسائل الشیعه، ج17، ص 189عَجَباً - :»لِمَناَکَلَمِثلَ ذا-واشارَ بکفﱢه -وَلَمیَشرَبعَلَیهِالماءَکیفیَنشَقﱡلامعدتهُ«؛ شگفتا از کسی که غذای اندکی به اندازه یک کف دست می خورد و آب نمی آشامد.چگونه است که معده اش نمی ترکد؟ -
- پس از خوردن غذای چرب، آشامیدن آب، زمینه ساز بیماری است. - همان، ص 190شُربُ:»الماءِعَلیاثرِالدَسَمِیُهَیﱢجالدّاءَ«؛ آشامیدن آب پس از غذای چرب، درد را بر می انگیزاند -

-زیاده روی در آشامیدن آب، مکروه و موجب بیماری است. - همان: ما»َقَلﱠنشُربَالماءِصَحﱢبَدنُه«؛ کسی که کم آب بیاشامد، بدنش سالم است -

- بهتر است آشامیدن آب به گونه مکیدن باشد و با چند جرعه آشامیده شود و انسان، یک باره یا یک نفس آب را سرنکشد؛ زیرا سبب درد شکم است. - . همان، ص »: - 188قال رسول االله صلی االله علیه و آلهمُصّوا:الماءَمَصّاًتَعبﱡوهُلاعَبّاً - « و نیز در احادیثی توصیه شده که آب، استفاده پزشکی کنید و تب را با آب سرد، از میان ببرید. از امیرمؤمنان علیه السلام نقل شده: »بر تب دار، آب سرد بریزید، چون حرارت تب را از میان می برد.« - بحارالانوار، ص :450صُبّوا» المَحمُومِعلیالماءَالباردَفانّهیُطفِیءُحَرﱢها - «

چالش های فراروی مدیریت آب در ایران

بحران آب در ایران در واقع سلسله چالشها و مشکلات ناشی از کمبود آب و استفاده نادرست از منابع آب در کشور ایران است. افزایش جمعیت جهان و منجمله کشورمان ایران، سبب افزایش تقاضا برای آب در همه عرصه های اصلی آب - کشاورزی، شرب و