بخشی از مقاله
برخی از منابع:
1. Moor, J., (2001), “Cities at risk,” Habitat Debate, 7(4), 1- 6.
2. Munich Re Group., (2001), “Annual report: How much risk can the world take?” Munich, Germany.
٣. حسيني ، م.، (١٣٨٧)، ”مديريت بحران، مديريت ريسک و خطر پذيري“، موسسه نشر تهران، تهران.
4. Smith, Keith., (1996), “Environment Hazards, assessing Risk and reducing Disaster,” 2nd edition, Routledge, New York and London.
٥. عبدالهي ، م.، (١٣٨٢)، ”مديريت بحران در نواحي شهري“، زلزله وسيل ، چاپ دوم، انتشارات سازمان شهرداري هاي کشور، تهران.
٦. ناطق الهي ، ف.، (١٣٨٧)، ”مديريت بحران زمين لرزه در ايران “، پژوهشگاه بين المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله ، ايران.
مقدمه
شهرها به عنوان پيچيده ترين ساخته دست بشر، به دليل دامنه وسيع مخاطرات و همچنين به علت آسيب پذيري هاي چندگانه شان با ريسک هاي گسترده اي مواجه هستند. آسيب پذيري هاي شهري در همه جا از زيرساخت ها و سازه ها تا سيستم هاي مخابرات، ترابري و خطوط انرژي مشخص است و کاهش آسيب پذيري ها در مقياس شهر به سادگي مقاوم سازي ساختمان ها نيست . [١] امروزه براي اولين بار در تاريخ ، تعداد ساکنين شهري در سراسر دنيا در حال پيشي گرفتن از ساکنين روستايي است . جمعيت شهري جهان در سال ٢٠٠٣ حدود ٣ ميليارد نفر بوده که در سال ٢٠٠٧ از ٥٠ درصدکل جمعيت تجاوز کرده و پيش بيني مي شود در سال ٢٠٣٠ به حدود ٥ ميليارد نفر برسد اين بدان معني است که بيش از ٦٠ درصد جمعيت جهان در آن موقع در نواحي شهري زندگي خواهند نمود و انتظار مي رود که اکثر اين رشد جمعيت در نواحي شهري کشورهاي در حال توسعه جذب شوند. [٢] کشور ايران به واسطه موقعيت جغرافيايي ، شرايط اقليمي و وضعيت زمين شناختي از جمله کشورهاي بلاخيز جهان محسوب مي شود. همه ساله به واسطه وقوع سيل و ساير بلايا، خسارات و تلفات زيادي به کشور وارد مي شود. از سوي ديگر کيفيت نامطلوب طراحي ، ساخت و کنترل ساختمان ها و تأسيسات حياتي ، ساخت و ساز در مناطق خطرناک و وجود ساختارهاي نامطلوب و فرسوده شهري در افزايش اثرات زيانبار سوانح طبيعي تأثيرگذار مي باشند. همچنين عدم آگاهي و آمادگي مردم و مسئولين نيز عامل مضاعفي در تشديد صدمات و تلفات سوانح محسوب مي شود.[٣] بدين منظور توجه ويژه به نواحي شهري در برابر سوانح به منظور کاهش خسارات جاني و مالي اهميت بسزايي دارد. در اين راستا بازگشت پذيري شهري به عنوان ابزاري کارآمد و علمي در مديريت بحران شهري مي تواند ضمن ارائه چارچوب و ساختاري براي مقابله شهر در برابر سوانح موجب کاهش ميزان خسارات و تلفات جاني و مالي ناشي از سوانح گردد.
يک سانحه يا بحران به صورت هاي مختلف مي تواند ادامه حيات تجاري، اداري و صنعتي شهرها را تهديد نمايد. اين پديده ميتواند در هر زماني اتفاق بيافتد، بنابراين ضروري است که پيش از وقوع سانحه نسبت به برنامه ريزي جهت استمرار فعاليت ها در شرايط بحراني اقدام نمود. پياده سازي صحيح اين طرح ضمن ايجاد قابليت واکنش و پاسخگويي مناسب به بحران و کاهش مدت زمان بازگشت به وضعيت عادي، مي تواند دستاوردهاي مختلفي از جمله گسترش رويکرد پيشگيرانه به جاي انفعالي در مواجهه با بحران، کاهش هزينه بيمه و کاهش چشمگير هزينه هاي مستقيم و غير مستقيم بحران را به همراه داشته باشد. طرح استمرار فعاليت و خدمات طرحي است که ضمن ايجاد آمادگي براي عکس العمل مناسب و به موقع بحران، سازمان هاي شهري را به سطحي از آمادگي مي رساند که بتوانند در کوتاه ترين زمان ممکن و بر اساس طرح هاي از پيش تعريف شده، ارائه خدمات به کاربران خود را از سر گرفته و به بهترين وجه مرحله گذار از وضعيت بحراني به وضعيت عادي را طي نمايد. توانايي يک شهر براي نگهداشت و استمرار فعاليت هاي محوري و حياتي خود پس از بروز يک سانحه ، همچنين سرعت بازيابي و بازگشت به حالت عادي، مي توانند عامل هاي اساسي موفقيت و يا شکست آن را تعيين نمايند. اين توانايي شهر در استمرار فعاليت و خدمات پس از سوانح منجر به بازگشت پذيري سريع آن شهر خواهد شد و مي تواند به عنوان شاخصي مهم و تعيين کننده در سنجش بازگشت پذيري شهري پس از سوانح مدنظر باشد.
در اين پژوهش ابتدا کليات، مفاهيم و شاخص هاي شهر بازگشت پذير با استفاده از روش توصيفي و تحليلي بيان شده اند. سپس به بيان مفهوم استمرار فعاليت و خدمات به عنوان يکي از شاخص هاي مهم در بازگشت پذيري شهري که از مطالعات اسنادي و کتابخانه اي و نتايج نظرسنجي از خبرگان مورد جمع آوري، بررسي و تحليل قرارگرفته پرداخته شده است .
٢. مديريت بحران جهت مقابله با مخاطرات
سوانح طبيعي ، پديده اي طبيعي است که در محدوده سکونت بشر اتفاق مي افتد و زندگي او را مورد تهديد قرار مي دهد و ممکن است موجب وقوع مخاطراتي گردد. اين قبيل مخاطرات ممکن است به علل زمين شناختي ، زيست شناختي ، آب و هوا شناختي ، و فرآيندهايي از اين قبيل ، در محيط زندگي انسان به وجود مي آيند. [٤]
بحران حادثه اي است که در اثر رخدادها و عملکرد هاي طبيعي و انساني به طور ناگهاني به وجود مي آيد؛ مشقت ، سختي و خسارت را به يک مجموعه يا جامعه انساني تحميل مي کند و برطرف کردن آن، نياز به اقدامات و عمليات اضطراري و فوق العاده دارد. [٣]
مديريت بحران فرآيند برنامه ريزي ها و اقدامات مقامات دولتي و دستگاه هاي اجرايي دولتي ، شهرداري و عمومي است که با مشاهده، تجزيه و تحليل بحران ها، به صورت يکپارچه ، جامع و هماهنگ با استفاده از ابزارهاي موجود تلاش مي کند از بحران ها پيشگيري نمايد يا در صورت وقوع آنها در جهت کاهش آثار، ايجاد آمادگي لازم، مقابله ، امداد رساني سريع و بهبود اوضاع تا رسيدن به وضعيت عادي و بازسازي تلاش کند. [٣] به بيان ديگر مديريت بحران به مجموعه اقداماتي اطلاق مي شود که قبل از وقوع، در حين وقوع و بعد از وقوع سانحه ، جهت کاهش هر چه بيشتر آثار و عوارض آن انجام مي گيرد. [٥]
اصول پايه اي براي مقابله با هر بحران، عبارتست از شناخت دقيق مفهوم بحران در کليه سطوح و طبقات تشکيلات دولتي ، تعيين خطرات ناشي از بحران و سياست گزاري صحيح و کارا جهت مقابله با بحران و ساير نيازهاي ديگر که شامل سيستم تشکيلاتي برنامه ريزي، کاربرد بهينه منابع و همچنين سيستم آموزشي و استفاده از تخصص هاي خاص مي باشد. [٦]
يکي از راه هاي مقابله با سوانح داشتن برنامه اي جامع و از قبل پيش بيني شده است که مي تواند به محض وقوع رخداد اجرا شود و به عنوان يک برنامه ريزي شرايط اضطراري در شهر مورد استفاده قرارگيرد، که اين طرح در صورتيکه تمامي شرايط را در خود ديده باشد، مي تواند موجبات بازگشت پذيري شهر به حالت عادي خود در سريعترين زمان ممکن را منجر شود.
٣. مفهوم بازگشت پذيري
بازگشت پذيري را مي توان دريافت سطوح بالاي تغييرات بدون نشان دادن رفتارهاي عاجزانه و به هم ريخته ، و يا توانايي بازگشت به حالت اوليه و در حقيقت جهش با تصميم سريع به سمت جلو يا به عبارتي ديگر ظرفيت احياء و برگشت به وضعيت عادي بعد از بحران تعبير نمود. بازگشت پذيري به دو دليل اهميت دارد:
- آسيب پذيري سيستم هاي شهري را نمي توان بطور کامل پيش بيني کرد. اگر به طور دقيق مي دانستيم سوانح کي ، کجا و چگونه در آينده رخ خواهد داد، مي توانستيم سيستم هايمان را براي مقابله و پايداري در آن شرايط بسازيم . با توجه به اينکه برنامه ريزان سوانح بايد با عدم قطعيت مقابله کنند، ضروري است که شهرهايي طراحي شوند که به طور موثر بتوانند در برابر احتمالات وقوع سانحه مقابله کنند. [٧]
- مردم و دارايي هاي آنها در شهرهاي بازگشت پذير بهتر از شهرهايي که از انعطاف پذيري کمتري در برابر سوانح برخوردارند حفاظت خواهند شد. [٨]
٤. مفهوم شهر بازگشت پذير
شهر بازگشت پذير، شهري است که مي تواند پس از وقوع يک سانحه بزرگ ، خسارات ناشي از سانحه ، کاهش بهره وري و کيفيت زندگي را بدون کمک و پشتيباني زياد از بيرون تحمل کرده و بر آنها فائق شود و در نتيجه توانايي بازگشت به وضعيت عادي را داشته باشند. به عبارت ديگر؛ شهري بازگشت پذير است که در مقابل حوادث بزرگ بتواند کمترين ميزان آسيب پذيري و بيشترين ميزان خود ترميمي را داشته باشد. در شهرهاي بازگشت پذير، مي بايست ساختمان هاي کمتري دچار خرابي شوند، قطع برق کمتري صورت گيرد، فعاليت و خدمات کمتري در معرض ريسک قرار گيرند، مرگ و مير ها و مجروحين کمتري حادث شود و در هماهنگي و ارتباطات ضعف هاي کمتري ديده شود. [٩]
