بخشی از مقاله
چكيده
در تاريخ پر فراز و نشيب ايران به خصوص در سدههاي اخير جنگهاي بين ايران و روس به سبب آنكه باعث از دست رفتن بخش اعظمي از خاك ايران به دليل بيكفايتي حكّام قاجار شد، از اهميّت ويژهاي برخوردار است. در كشاكش اين جنگها كه يك دورة بيست و پنج ساله را شامل ميشود، رسالههاي جهادي و اشعار شاعران كه توسّط علما، فقها و شعراي وقت به منظور تحريض و تحريك مردم نگاشته ميشوند، اهميّت ويژهاي در پيشبرد اهداف دفاعي كشور دارند و از نمونههاي اعلاي ادب مقاومت به شمار ميروند. اين مقاله به نقش سازندة اين رسالهها و اشعار توجّه نموده است، ادب جهادي شايد در پيشبرد اهداف جنگ موفّق نبوده باشد، امّا مقدّمة بسيار شايستهاي براي پيشرفتهاي ادبي، هنري، صنعتي و انقلاب مشروطه به شمار ميرود.
-١مقدّمه
يكي از وقايع مهم سالهاي نخستين سدة سيزدهم هجري جنگهاي بين ايران و روس است كه حوادث بسياري از جمله جدا شدن بخش بزرگي از قسمتهاي شمالي ايران را طي دو معاهدة ننگين گلستان و تركمانچاي درپي داشته است. تاريخ دربارة آن دوره كتابها و تحليلها و تفسيرهاي بسياري ساخته و پرداخته، امّا بخش مهمي از تأثيرهاي اين جنگها مغفول مانده و آن تأثير بر ادبيّات است. در اين مقاله كوشش خواهد شد ضمن پرداختن اجمالي به جنگ بين ايران و روس و علل و عواقب آن به رسالههاي جهادي - ادب جهادي - و اشعار شاعران - ادب درباري - اين دوره كه دربردارندة اطّلاعات و ديدگاه و نظرات شاعران، نويسندگان، علما و فقها به اين جنگهاست پرداخته خواهد شد.
-١-١بيان مسأله
رابطة ايران و روس در ابتداي دورة قاجاريه دچار تنش و درگيري خصمانهاي شد و اين روابط دشمنانه حدود بيست و پنج سال از تاريخ ما را دچار خود كرد. در علل و عوامل جنگ بين ايران و روس سخنان بسياري گفته شده، از جمله؛ ١-علاقه به نفت، علاقهاي كه نخستين بار توسّط پطركبير براي دستيابي به چاههاي نفت باكو مطرح شد - لاكهارت، ؟:٢٨٢ - ٢- رقابت روسيه با كشور عثماني در كشورگشايي - بهبودي، ١٣٧١: ١١ - ٣- احساس خطر سلسلة تازهتأسيس قاجار از ارتش روسيه - اتكين، ١٣٨٢: ١١٣ - ٤- جنگها و كشورگشاييهاي ناپلئون - همان - ٥- تمايل روسيه براي دستيابي به آبهاي آزاد و بسياري دلايل ديگر كه از حوصلة اين بحث خارج است.
جنگهاي ايران و روس، به هر دليلي كه رخ نمود در طي بيست و پنج سال خسارات جبرانناپذيري از جمله ريختهشدن خون بسياري از هموطنان، بيثباتي در منطقه، جداشدن بخش بزرگي از ايران و تضعيف روحية ملّي به خاطر از دست دادن خاك را درپيداشت. حادثة غمانگيز از دسترفتن منطقة قفقاز تأثير بسياري بر روي تمامي مناسبات از جمله سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشورمان برجاي نهاد. ادبيّات نيز همپاي ساير بخشها به اين جدايي واكنش بيسابقه نشان داد و دو گروه علمايشريعتپژوه و اديبان درباري را به صحنة آفرينش ادبي كشاند.
فتحعليشاه كه ميدانست براي همسوكردن مردم با خود و همواركردن رنج اين جداييها چارهاي جز توسّل به عنصر مذهب و اعتقاد مردم شيعه ندارد، طي فرماني از ميرزاعيسيسيّدالوزراء پدر ميرزاابوالقاسمقائممقامفراهاني معروف به ميرزا بزرگ خواست تا ازجانب او علماي اسلام را در اعلام حكم جهاد و محاربه با روسها تحريضكند تا ايشان با نگارش رسالههاي جهادي و اجتهاد در اين زمينه شرايط حضور مردم را در جبهههاي نبرد عليه روسها فراهم آورند. - بهبودي، ١٣٧١: ٢٥ - ميرزابزرگ نيز توانست بحثهاي رايج در آن زمان را كه بيشتر در ماهيّت جنگ ايران و روس بود از زبان قطبهاي فقهي زمانه به صورت فتواي ديني وارد ادبيّات كند. همين اقدام باعث به وجود آمدن آثار منثور بسياري شد كه اغلب آنها عنوان رسالة جهادي و يا رسالة جهاديه دارند.
در كنار اين رسالههاي جهادي، تعدادي از منشيان فتحعليشاه قاجار اقدام به جمعآوري، تدوين و ترجمة عصارة فتواها و ديدگاههاي علمايعصر كردند. اين رسالهها دو كاركرد عمده در جامعه داشت؛ يكي صورت مكتوب اين رسالههاست كه توسّط فضلا، علما و دانشمندان اهل مطالعه مورد استفاده قرار ميگرفت و شكل ديگر آن به صورت خطابههاي شفاهي بر سر منابر براي عوام و مردم بيسواد بيانميشد كه قلوب مستمعان را متأثّرميكرد و باعث به وجودآمدن نيروهاي بسيج مردمي ميشد كه داوطلبانه حاضر به محاربه با عمال روس بودند.
تنها علما و روحانيون نبودند كه با نگارش رسالههاي جهادي بخش عمدهاي از ادبيّاتمقاومت اين دوره را به خود اختصاص دادند، بلكه شعرا و نويسندگان اين دوره نيز كه متأثّر از حوادث مرزهاي شمالي و شمالغربي ايران بودند، آثار و اشعار خود را از اين موضوع آكندند. با توجّه به آنكه اين دورة تاريخي دورهاي است كه هنوز ادبيّات ايران از حيطة دربار و درباريان خارج نشده ، بديهي مينمود كه شاعران و نويسندگان وابسته به دربار رخدادهاي نظامي را با شخصيّت شاه پيوند زده و او را يگانة صحنة رزم و سياست معرّفيكنند و همچنان باوجود آن همه بيكفايتي در ازدستدادن مرزها از او تعريف و تمجيد كنند.
اين نوع ادبيّات برخلاف رسالههاي جهادي كاركرد بيروني نداشت و فقط مصرف داخلي دربار را تأمين ميكرد. از چهرههاي شاخص ادبي در اين دوره ميتوان ميرزاابوالقاسم قائممقام فراهاني، فتحعلي خانكاشاني معروف به صبا، فضلاالله حسينيشيرازي با تخلّص خاوري، ميرزاتقي عليآبادي معروف به صاحبديوان، ميرزامحمّدصادق مروزي ملقب به وقايعنگار، عبدالرزاق دُنبُلي متخلّص به مفتون و رضاقليخانهدايت نامبرد. البتّه اين دوره از تاريخ شاهد و ناظر حضور شاعران بهنامي است ازجمله ميرزاعبدالوهّاب معروف به نشاط، ميرزاسيّدمحمّد معروف به سحاب، سيّدحسين طباطبايياردستاني متخلّص به مجمر و ميرزا شفيع شيرازي متخلّص به وصال امّا آنها به دلايل مختلف از سرودن در زمينة جنگ بين ايران و روس تنزدهاند كه از جمله عوامل آن ميتوان به نداشتن دستور از سوي پادشاه و نيز اعتقاد به جدايي ادبيّات از صحنة اجتماعي و سياسي اشارهكرد.
-١-٢ضرورت و اهميّت تحقيق
جنگهاي ايران و روس در سالهاي ابتدايي قرن سيزدهم كه حدود بيستوپنج سال را به خود اختصاص داد، از ادوار مهم تاريخي به شمار ميرود. از ابعاد تاريخي به اين جنگها و مناطق جداشده از ايران بسيار پرداخته شدهاست، امّا ازبُعد ادبي و فرهنگي نتايج اسفبار اين جنگها چون؛ خونهاي ريختهشده، خاكهاي ازدسترفته، نظاميان مضمحل شده، فضاي يأسآلود حاكم بر جامعه و بسياري موارد ديگر مغفول واقعشده و يا كمتر به آن پرداخته شده است. اگرچه ادبيّات با اجتماع و سياست پشت خاكريز اين حادثههاي خونبار و غمبار برخورد كرده است، امّا كمتر به اين بُعد پرداخته شده و دليل آن كمي و يا نبود منابع و مآخذ به منظور رجوع و بررسي اين برهة تاريخي در كتب ادبي است.
