بخشی از مقاله
رقابت در بازار، مدیریت سود و تداوم سودآوري شرکت هاي پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
چکیده
در این پژوهش رابطه میان پایداري سود با مدیریت سود و پایداري سود با رقابت در بازار مورد بررسی قرار گرفته و در این راستا به جنبههاي هموارسازي سود و رقابت در بازار شرکت ها توجه شده است. آزمون فرضیه ها از طریق مدل سازي رگرسیون مقطعی و توسط تحلیل رگرسیون انجام شده است. قلمرو مکانی تحقیق شرکتهاي پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران و قلمرو زمانی تحقیق بازه زمانی میان سال هاي 1388 لغایت 1392 میباشد. جامعه آماري تحقیق پس از اعمال محدودیتها، 81 شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران در بازه زمانی تحقیق میباشد. جهت تعیین میزان هموارسازي سود شرکتها، از روش برآورد اقلام تعهدي اختیاري با استفاده از مدل جونز استفاده شد. میزان رقابت در بازار هم با استفاده از رابطه هرفیندال- هیرشمن محاسبه شده است و پایداري سود شرکتها نیز از طریق مدل رگرسیونی نرخ بازده دارایی ها که ضریب بتا در آن بیانگر پایداري سود بوده و از تحقیق هیلی و همکاران(20 ) 14 استخراج شده، بدست آمده است .[1] نتایج تحقیق حاکی از این بود که پایداري سود شرکتهاي با مدیریت سود بالا بیش از پایداري سود شرکتهاي با مدیریت سود پایین است. بنابراین مدیریت سود بر پایداري سود تأثیر مثبت و معنیداري دارد. همچنین تاثیر رقابت در بازار نیز بر پایداري سود نیز مثبت و معنیدار است. در نتیجه به نظر می رسد که با افزایش رقابت در بازار شرکتها و همچنین اعمال مدیریت سود بالاتر، پایداري سود نیز افزایش می یابد.
کلمات کلیدي: مدیریت سود، پایداري سود، رقابت در بازار محصول، رقابت در بازار کار و بازده دارایی ها
.1 مقدمه
سود یکی از با اهمیت ترین اقلام صورت هاي مالی است که در شرکت ها به عنوان یکی از معیارهاي تصمیم گیري براي ارزیابی عملکرد و تعیین ارزش بنگاه اقتصادي محسوب می شود. استفاده از برآوردها و روش هاي مختلف حسابداري باعث شده است که نتوان به سود به دید قابل اتکا نگریست. سرمایه گذاران و اعتبار دهندگان براي جلوگیري از تصمیمات نادرست نباید تنها به رقم سود اتکا نمایند، بلکه بایست توجه خود را به سودي با کیفیت معطوف کنند. یکی از ویژگی هاي کیفیت سود، پایداري سود است. هدف پژوهش حاضر بررسی تاثیر رقایت در بازار و مدیریت سود بر پایداري سود است. از مهم ترین پژوهش هاي تجربی حسابداري مالی، شناخت و توضیح در مورد واکنش هاي مختلف بازار به اطلاعات سود است. واکنش هاي متفاوت سرمایه گذاران نسبت به اطلاعات سود، موجب واکنش هاي متفاوت بازار می گردد. پایداري سود یکی از دلایل واکنش هاي متفاوت بازار نسبت به اطلاعات سود است که این موضوع با عنوان ضریب واکنش سود مطرح می شود. نظریه مدیریت سود براي اولین بار توسط تحلیل گران مالی و کارگزاران بورس اوراق بهادار مطرح شد. زیرا آنها احساس می کردند، سود گزارش شده قدرت سود شرکت را آنچنان نشان نمی دهد که در ذهن مجسم می کنند. آنها دریافتند که پیش بینی سودهاي آتی بر مبناي نتایج گزارش شده، کار مشکلی است. ضمنا تحلیل گران دریافتند که تجزیه و تحلیل صورتهاي مالی شرکتها به دلیل نقاط ضعف متعدد در اندازه گیري اطلاعات حسابداري کار مشکلی می باشد.
.2 بیان مسأله
این پژوهش در جستجوي بررسی رابطه بین رقابت در بازار محصولات و انگیزه هاي مدیران براي سودهاي گزارش شده به وسیله آنها است. به نظر می رسد که رقابت در بازار محصولات داراي اثرهاي متقاضی بر انگیزه هاي مدیریت در خصوص گزارش سود و به نوعی مدیریت سودهاي گزارش شده است. با روشن شدن نتایج این پژوهش می توان داراي دیدگاه گسترده تري نسبت به ساختار رقابتی بازار در ایران و اثرهاي آن بر مدیریت سود شرکتها گردید .[2]
هموارسازي سود و انگیزه هاي آن یکی از اهداف اولیه مدیریت سود و حفظ اعتبار شرکت است چرا که اعتبار باعث می شود شرکت کارا و پویا به حساب آید.کسب جایگاهی مناسب در میان رقبا و بازار سرمایه باعث می شود سرمایه گذاران و اعتباردهندگان نسبت به شرکت نظر مساعدتري داشته باشند و شرکت از صرف هزینه هاي بیشتر در رقابت با سایر شرکت هاي مشابه بی نیاز شود و با هزینه ي کمتر اعتبار و وام دریافت کند. مهم ترین انگیزه ي هموارسازي سود این باور است که شرکت هایی که روند سود مناسبی دارند و سود آن ها دچار تغییرات عمده نمی شود نسبت به شرکت هاي مشابه ارزش بیشتري دارند. به طور کلی هموارسازي سود عبارت است از اعمال نظر مدیریت شرکت در تقدم و تاخر ثبت حسابداري هزینه ها و درامدها و یا به حساب گرفتن هزینه ها یا انتقال آنها به سال هاي بعد به طوري که باعث شود شرکت در طول چند سال مالی متوالی از روند سود بدون تغییرات عمده برخوردار باشد. هدف مدیریت این است که شرکت را در نظر سرمایه گذاران و بازار سرمایه با ثبات و پویا نشان دهد .[3]
پایداري سود به معناي استمرار سود جاري است. در جهت رسیدن به سودهاي پایدار، مدیریت سعی می کند نوسانات دوره اي سود را حذف نماید و سود گزارش شده سالانه را با یک نرخ رشد ثابت مدیریت نماید تا دور نماي آتی شرکت مطلوب به نظر برسد. هرچه پایداري سود بیشتر باشد، یعنی شرکت توان بیشتري براي حفظ سودهاي جاري دارد و فرض می شود کیفیت سود شرکت بالاتر است. بنابراین انتظار می رود مدیریت سود باعث تداوم بیشتر این رقم در گزارش هاي مالی گردد. این اثرات، ممکن است در سودهاي گذشته و آینده نمایان شود که در واقع ثبات سود یک شرکت می تواند نشانه اي از عملکرد مطلوب آن باشد .[4]
ما می خواهیم تجزیه و تحلیل داده ها را در سطح سال شرکتها بکار ببریم و بررسی کنیم که چطور صنعت از عوامل رقابت بازار و مدیریت سود در پایداري بازده حسابداري تأثیر می گیرد. به طور خلاصه یافته هاي ما مکمل تحقیقات روي پایداري در سود آوري متمرکز در شرکتهاي بورس اوراق بهادار است. سوالی که در اینجا مطرح است این است که:
رقابت بازار در محصول، مدیریت سود می توانند بر پایداري در سودآوري تاثیر گذار باشند؟
1.3 مبانی نظري و ادبیات پژوهش
1.4 پایداري سود
پایداري سود یکی از ویژگی هاي کیفی مهم سود حسابداري است که بیانگر ثبات و تداوم سود حسابداري است. سودهایی که از محل عملیات جاري واحدهاي تجاري باشد به مراتب پایداریشان بیشتر از اقلام ذهنی گزارش شده در صورتهاي مالی است. اقلام تعهدي نیز از این قاعده مستثنی نیستند زیرا، در شناسایی و به حساب بردن آنها درجه اي از ذهنیت استفاده می شود که باعث پایداري پایین این اقلام می شود. سرمایه گذاران بالفعل و بالقوه براي تصمیم گیري درباره سرمایه گذاري منابع خود در سهام واحدهاي تجاري به پایداري سود حسابداري توجه ویژه اي نشان می دهند زیرا، به پیش بینی دقیق تر جریان هاي نقدي مورد انتظارشان کمک می کند. سرمایه گذاران براي اینکه برآورد دقیقی از این جریانها داشته باشند، لازم است که نه تنها به پایداري اقلام نقدي توجه کنند، بلکه باید پایداري اقلام تعهدي سود را نیز مد نظر قرار دهند تا برآورد دقیقی از بازده مورد انتظارشان داشته باشند.
یکی از مهم ترین هدف هاي سرمایه گذاران از سرمایه گذاري در اوراق بهادار کسب سود سالیانه به همراه منفعت سرمایه است. به بیان دیگر، هدف سرمایه گذاران از انجام سرمایه گذاري حداکثر کردن ثروت خود است و براي تحقق این هدف سعی می کنند در دارائی هاي که نرخ بازده بالا و ریسک نسبتاً پایین تري دارند، سرمایه گذاري کنند. براي اینکه سرمایه گذاران علاقمند به سرمایه گذاري در دارائی هاي مالی شوند باید بازده این دارائی ها از سایر دارائی ها بیشتر باشد. اگر شخصی در اوراق بهاداري سرمایه گذاري کند که نرخ مورد انتظار بیشتر باشد، ارزش یا قیمت بازار این اوراق افزایش خواهد یافت و ثروت وي نیز زیادتر خواهد شد. سودي که ناشی از فعالیتهاي غیر عادي و غیر مترقبه نباشد از پایداري بیشتري برخوردار است. به بیان دیگر، قابلیت تداوم و تکرارپذیري سود به عنوان پایداري سود تعریف می شود.
3.2 مدیریت سود
مداخله هدفمند در فرآیند گزارشگري مالی خارجی که به قصد کسب منافع شخصی صورت می گیرد را "مدیریت سود" گویند. محاسبه سود از طریق تبدیل سرمایه فیزیکی به ریال و برقراري بهترین تناظر بین منابع فیزیکی و ارزش به ندرت انجام می شود، زیرا سیستم قراردادي شرکت موجب می شود مدیران از بیطرفی در گزارشگري مالی فاصله بگیرند. این که افراد انتظاراتشان درباره وقایع طبیعی را چگونه شکل می دهند به سادگی قابل پیش بینی نیست. این نقطه ضعف موجب می شود بسیاري از تلاش هایی که مدیران در راستاي کسب بینشی از مدیریت سود انجام می دهند بی اثر باشد. مدیریت سود زمانی واقع می شود که مدیر ارقام متفاوتی از سودهاي واقعی را به سهامداران گزارش نماید. آنچه مدیران باید بدانند آگاهی از عواملی است که با کیفیت سود مرتبط است.این عوامل ممکن است بر تصورات سرمایه گذاران و اعتباردهندگان از کیفیت سود تاثیر بگذارد. بنابراین اگر افزایش سود منجر به یک تصور منفی از کیفیت سود گردد مدیران باید یک موازنه بین این دو برقرار سازند (روش هاي استهلاك گیري که منجر به گزارش سودهاي متفاوت می شود).
انتخاب اصول و استاندارد هاي حسابداري بنا به نظر مدیریت واحد تجاري تا حدي فرصت دستکاري ارقام سود را فراهم می سازد. شواهد تجربی حاکی از آن است که شرکتها قادرند، حتی سطح سود مورد نظرشان که باید گزارش شود را خودشان انتخاب نمایند و بر این اساس رویه هاي حسابداري را دستکاريبه نمایند. این پدیده عنوان "مدیریت سود" شناخته می شود. بنابراین مدیران به راحتی سود واحد تجاري جهت گزارش به استفاده کنندگان را با انتقال اقلام درآمد و هزینه بین سالهاي متفاوت نسبتاً ثابت و پایدار نشان می دهند. حال ممکن است این دستکاري براي سالی منجر به انتقال هزینه به سال بعد یا ایجاد درآمد از سالهاي آتی و مواردي مشابه باشد.
3.3 رقابت در بازار
رقابت در اقتصاد بهمعنی سبقت و همچشمی آمده و حالتی را گویند که در بازار، شمار نامحدودي بازرگانان نتوانند کالا به اندازهاي عرضه یا تقاضا کنند که در قیمت بازار مؤثر افتد. این حالت، عموما به حالت رقابت محض یا خالص1 یاد میشود و داراي این مشخصات است؛ »شمار فروشندگان بسیار است؛ کالا و خدمات مشابه یکدیگر فروخته میشود و فروشندگان اضافی، براي ورود به بازار، آزاد هستند.« البته بعضی آنرا این طور معنی کردهاند »گروهی براي دستیابی به امکانات اقتصادي با یکدیگر مبارزه کنند و هرکدام در پیشی گرفتن بر دیگران بکوشد.« روشن است که زیربناي رقابت به این معنا، اصالت دادن به تعقیب منافع شخصی بهوسیلهي هر فرد است؛ که شعار اصلی اقتصاددانان کلاسیک و نئوکلاسیک بود؛ بنابراین مبناي رقابت در نظام سرمایهداري چشم و همچشمی براي دستیابی بیشتر براي رسیدن به مواهب اقتصادي در مقایسه با دیگران است؛ چراکه هر فردي میکوشد تا نفع خود را تأمین کند و هرچه بیشتر بر منافع خود بیفزاید و یک وضعیت استثنایی براي خود پدید آورد. دیگران نیز در پی حداکثر کردن منافع خود هستند. رقابت به معنی یاد شده از مهمترین عناصر مبنایی بازار است که از زمان نخستین اقتصاددانان کلاسیک تاکنون تفاسیر گوناگونی از آن شده است. در جهان امروز، پدیده »رقابت« بهعنوان یک پدیده ذاتی در فعالیت هاي مالی و بازرگانی به ظهور رسیده است و به موازات توسعه و رشد اقتصادي در جهت دستیابی به برتريهاي مدنی در چالشهاي زنذگی بشر قرار گرفته است. رقابت در عرصه فعالیتهاي اقتصادي یکی از عوامل مهم و تعیینکننده در سرنوشت سازمانهاو مؤسسات تجاري است.
. 4 پیشینه تحقیق
[5] پایداري میزان ثبات و دوام سود را نشان می دهد. سود پایدار به دلیل استمرار آن مطلوب است. تحلیل گران معمولا بر سودهاي با دوام و مستمر تأکید می ورزند. از دیدگاه سرمایه گذاران، سودهاي با دوام به دلیل ثبات آنها مطلوب هستند. صرف نظر از میزان و جهت تغییرات سود، پایداري بیانگر آن است که تغییرات سود دوره جاري تا چه حدي در سري زمانی هاي سود با ثبات است.
[6] در پژوهشی رابطه بین رقابت بازار محصول و کیفیت سود را بررسی کردند. یافته ها حاکی از این بود که رابطه اي مثبت بین رقابت و کیفیت سود وجود دارد. نتایج با این تفکر که شرکت هاي در صنایع متمرکز و نا همگن از مزیت انحصاري لذت می برند و از طریق ایجاد محیط اطلاعاتی غیر شفاف از توجه رقبا و سیاستمداران دوري می کنند، مطابق است. رقابت نه تنها به بهبود کیفیت سود کمک می کند بلکه به بهتر کردن کیفیت اطلاعات عمومی و خصوصی در دست سرمایه گذاران و تحلیلگران نیز کمک می کند. همچنین رقابت نقش مهمی در تصمیمات افشاي اختیاري مدیران بازي می کند و تقویت کننده این دیدگاه است که انگیزه هاي مدیر براي افشا تحت ًتاثیر تصمیم گیرندگان اقتصادي شرکت، محیط سازمانی و ویژگی هاي صنعت می باشد.
[7] شواهدي ارائه می کند که پایداري سود تحت تاثیر نوع محصول، درجه رقابت، حجم سرمایه و اندازه شرکت است. لو پیشنهاد می کند که شدت رقابت تحت تأثیر پایداري بازده حسابداري شرکت ها است. صنایع غیر رقابتی و صنایع با قدرت رقابت بالا الگوهاي نسبتاً پایداري ار نرخ بازده دارند. بنابراین، نسبت تمرکز صنعت باید اثر مثبتی بر پایداري سود داشته باشد.
[8] قطعاً مالکان و بستانکاران یک واحد اقتصادي به مدیرانی که قادر باشند سودهاي باثبات بیشتري ارائه نمایند در مقایسه با آنهایی که گزارشهاي شان نوسان قابل ملاحظه اي داشته باشد اعتماد بیشتري دارند. هپورث هموارسازي سود را به طور غیرمستقیم با عامل ثابت مرتبط دانسته که یکی از فرض هاي ضمنی در تعریف هموارسازي سود است.
[9] پایداري سودها را مربوط به کیفیت سودها دانسته و استدلال می کنند آن میزان تغییرات در اجزاي فعلی سودها که به ارزش هاي آتی منتقل می شود، نشان دهنده کیفیت سودها است.
[10] نتایج پژوهش حاکی از این است که پایداري سود شرکتهایی که به هموارسازي سود اقدام نموده اند، بیش از پایداري سود شرکتهایی است که به هموارسازي سود اقدام ننموده اند. از طرف دیگر شرکتهایی که اقدام به هموارسازي سود نموده اند، در مقایسه با سایر شرکتها سود سهم پایدارتري در آینده اعلام نموده اند.
. 5 روش تحقیق
تحقیق حاضر از نوع تجربی در حوزه ي تحقیقات اثباتی حسابداري و مبتنی بر اطلاعات واقعی در صورت هاي مالی شرکت ها می باشد و براساس هدف از نوع تحقیقات کاربردي می باشد؛ مضاف بر اینکه مطالعه ي حاضر برحسب روش؛ از نوع روش هاي توصیفی و همبستگی است.
جامعه ي آماري تحقیق، شرکت هاي پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد که داراي معیارهاي ذیل است:
