بخشی از مقاله
چکیده:
جامعه شناسی تاریخی یکی از حوزه های جامعه شناسی است که به بررسی پدیده های اجتماعی در بازه های تاریخی می پردازد. البته در معنا و گستره جامعه شناسی تاریخی اختلاف نظرهایی وجود دارد. این مقاله به بررسی این حوزه جامعه شناسی از دیدگاه نظرهای یکی از جامعه شناسان ایرانی که در این زمینه به صورت تخصصی کار کرده است خواهد پرداخت. ابراهیم توفیق دکترای جامعه شناسی خود را از دانشگاه Goethe شهر فرانکفورت آلمان اخذ کرد.
او سالها در آلمان به تدریس پرداخت. هم اکنون دکتر توفیق به عنوان استاد رشته جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی است. از موضوعاتی که ایشان در طی سالیان کاری خود به آنها پرداخته اند میتوان فهمید که جامعه شناسی تاریخی از حوزه های تخصصی ایشان است.مطالب ذیل رهیافتی است به جامعه شناسی تاریخی از منظر و نگاه استاد محترم دکتر توفیق. این مقاله بر اساس مطالعه حداقل ده مقاله و مصاحبه ایشان که در مجلات معتبر علمی چاپ شده بودند تدوین گردیده است.
جامعهشناسی تاریخی چیست
ابراهیم توفیق تاریخ را یکی منابع تحلیل پدیده های اجتماعی میداند. او مینویسد: »یکی از دستگاههای مفهومی که ما جامعهشناسان برای تمامی تحلیلهایمان از آن استفاده میکنیم تحلیل تاریخی وقایع است. برای مثال اگر خشونت در جامعه جاری است آن را ناشی از ریشههای گذشته تاریخی خود میدانیم. اگر نابرابری وجود دارد علت آن را در گذشته و سنتی میجوییم که هنوز در زمان حال باقی مانده و در برابر عناصر مدرن مقاومت میکند. به این ترتیب، همه مسایل و مشکلات جامعه به سنت و تاریخ گذشته ما برمیگردد. این تقسیمبندی دوگانه و متضاد در تمامی افراد جامعه نفوذ کرده و جامعهشناسان ما در ترویج اینگونه جهانبینی بسیار موفق بودهاند.«
از این منظر او جلوتر آمده قائل است که جامعه شناسی بدون تحلیل پدیده ها در بستر تاریخی شکل پیدا نکرده و همه متقدمین جامعه شناسی نیز در بستر تاریخ به نظریه پردازی پرداخته اند. »به نظر من اصطلاح جامعهشناسی تاریخی اصطلاح غلطی است زیرا از آگوست کنت گرفته تا گیدنز و پارسونز همگی کار جامعهشناسی تاریخی انجام دادهاند. جامعهشناسی نمیتواند تاریخی نباشد. چگونه میتوان پدیدههای اجتماعی را بدون در نظر گرفتن فرآیند شدنشان شناخت.« او بر این نظرات خود تاکید میکند تا جایی که جامعه شناسی بدون تاریخ را جامعه شناسی نمیداند. »جامعهشناسی تاریخی اصطلاح غلطی است، جامعهشناسی نمیتواند تاریخی نباشد. چگونه میتوان پدیدههای اجتماعی را بدون در نظر گرفتن فرآیند شدنشان شناخت؟ «
ارائه یک تقسیم بندی در جامعه شناسی تاریخی
ارائه تقسیم بندی در جامعه شناسی تاریخی از دیگر مواردی است که دکتر توفیق در مکتوبات خود به آنها اشاره کرده است. ایشان در این تقسیم بندی به جامعه شناسی آنگلوساکسون به ویژه امریکا اشاره میکند و میگوید: »در جامعه شناسی حوزهیی تحت عنوان جامعهشناسی تاریخی وجود دارد. آن حوزه به ویژه در سنت آنگلوساکسون به ویژه امریکا کاربرد دارد و ارجاعاتی به کلاسیکهای جامعهشناسی به ویژه ماکس وبر با قرائت خاصی که از آنها ارائه میکند دارد.
رویکرد غالب جامعهشناسی تاریخی آنطور که در برخی آثار مثل » بینش و روش در جامعهشناسی تاریخی« تدا اسکاچول شاهدیم، در واقع تطبیقی است، یعنی به مقایسه میپردازد.« اما در بیانی دقیق و با تامل در نظرات دکتر توفیق میتوان دریافت جامعه شناسی تاریخی، نگارش تاریخ اکنون و تبارشناسی لحظه حال است. ایشان در یک تقیسم بندی جامعهشناسی تاریخی را به دو جامعه شناسی تاریخی مبتنی بر سنت قدیمی و جامعهشناسی تاریخی مبتنی بر سنت تطبیقی طبقه بندی میکند.
جامعه شناسی تاریخی مبتنی بر سنت قدیمی
»کلاسیکهای جامعهشناسی، فارغ از اینکه دورکیم باشد یا مارکس یا زیمل یا وبر، همگی نگاهی تاریخی دارند، با وجود اینکه رویکردها متفاوت است. بر تاریخی بودن نگاهشان هم تاکیدی نمیکنند، زیرا در آن مقطع گویا امکان دیگری جز نگرش تاریخی وجود ندارد. یک جامعه در حال فروپاشی و جامعه دیگری در حال شکلگیری است، و طبعا این سوال به وجود میآید که نسبت این دو جامعه با هم چیست؟ چرا جامعه قدیم فرومیپاشد و ویژگی برسازنده جامعه در حال شکلگیری چیست؟ نسبت این دو جامعه با هم آیا نسبت تداوم است یا گسست. در نتیجه بالاجبار سوال تاریخی مطرح میشود.«
جامعهشناسی تاریخی مبتنی بر سنت تطبیقی
»در رویکرد تطبیقی ما جایی - کشور، منطقه یا تمدنی - را مبنا قرار میدهیم و بقیه را با آن میسنجیم یا یک ویژگی را مبنا قرار میدهیم و کاوش میکنیم تا ببینیم که آن ویژگی در نمونههای مختلف چگونه بروز پیدا میکند. « جامعه شناسی تاریخی مبتنی بر سنت قدیمی همان شیوه مقایسهای است که توفیق آن را نقد میکند. او این شیوه را تقلیل گرایی میداند.
