بخشی از مقاله
چکیده :
روانشناسی کمال یکی از شاخه های جدید در علم روانشناسی است که بر اساس نظریه های بزرگانی چون فروید ، یونگ ، آلپورت ، راجرز ، مزلو و دیگران شکل گرفته است . سنجش آثار بزرگان ادب پارسی با این نظریه ها پژوهشی میان رشته ای است که ضمن گشودن دریچه هایی نو در عرصه ی تحقیق و بررسی متون ، نشانگر اقتران افکار ستارگان ادب پارسی با افکار و نظریه های جدید به ویژه در عرصه ی روانشناسی شخصیت است .
عواملی چون عشق ، همنشینی با خوبان قناعت، ، حفظ سرّ ، تلاش و کسب حلال ، فضیلت دانش و هنر ، ارجحیت باطن اعمال بر ظواهر ، بردباری و اخلاق مداری از عوامل تکوین شخصیت سالم اند که هم در روانشناسی کمال و هم در گلستان جایگاهی خاص دارند، امّا برای بررسی این عوامل نیاز به شناخت هر چند مجمل از زندگی و تفکّر سعدی و نظریه های کمال ضروری می باشد. بی شک عوامل دیگری در گستره یتزکیه مورد توجّه سعدی در گلستان بوده است که به دلیل گسترده شدن بحث و فقدان مجال، پرداختن بدانها مقدور نبود . این پژوهش به شیوه ی کتابخانه ای و با روش توصیفی - تحلیلی صورت گرفته است.
-1 پیش گفتار
از دوران قاجار و به صورت ویژه از دوره ای که مشروطه و نسیم مدرنیته در ایران وزیدن گرفت ؛ برخوردهای تند با سنن فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی ایران در طول تاریخ شدت بیشتری گرفت . در میان شاعران هیچ شاعری چون سعدی موردحملهو تعرّض قرار نگرفت . او به عنواننماد سنّت ایرانی مورد نقد قرار گرفت . شرح این نقدها که بیشتر حالت مجادله داشت؛ در مقاله ها و کتب مختلف مورد توجّه قرار گرفته است واز آن جمله کامیار عابدی کتاب جدال با سعدی در عصر تجدّد را نگاشت و دیگران نیز به صورت مشروح به این مسأله پرداخته اند .
نوع نگاه نقدآمیز به سعدی در همه ی گروه ها دیده شده است.تئوریسین های شعر نو تا بدان حد پیش رفتند که او را ناظم خواندند.برخی نیز شعرسعدی را باعث فساد اخلاق ایرانیان و مروّج دزدی دانستند و برای ثبوت این مسأله شواهدی را بدون در نظر گرفتن اصل قضیه و با گزینش از اشعار او دستاویز قرار دادند.عده ای با برشمردن اشعار او در وصف باده چونان حافظ سعدی، را مروّج فسق و منکرات برشمردند.
با وجود این هیچ کدام از این شاعران چون سعدی مورد هجوم ، تمسخر ، طعن و نقد واقع نگردید؛ چرا که اشعار آنان قابلیت تأویل و تفسیر را داشته است امّا، سعدی در گلستان و بوستان به صراحت سخنگوی سنّت های ایرانی است و آثارش غموض شعر خاقانی و پیچیدگی و ابعاد فلسفی شعر مولانا و ایهام شعر حافظ را ندارد . قرن هاست که او بر تارک سنّت های ایران حاکمیتی بلا منازع دارد. می توان بر او خرده گرفت و می توان برخی از وجوه و ویژگیهای آثارش را در ترازوی علوم جدید نهاد و بدوندلباختگی و تنفّر به قضاوت نشست . ما در این مقاله برآنیم تا از دیدگاه روانشناسی کمال در گلستان سعدی با تأکید بر عوامل تزکیه گلستان را مورد بررسی قرار دهیم ؛ لیکنبرای رسیدن به این مهمّ، شناختی هر چند کوتاه از آن شاعر و نویسنده بزرگ ضروری است .
» سعدی نویسنده است و شاعر اما در نویسندگی شهرتش بیشتر به سبب گلستان است . در صورتی که به جز آن هم رساله نصیحت الملوک دارد که پند و اخلاق است و هم مجالس پنجگانه که عبارت است از پنج مجلس وعظ او ، رساله ای راجع به عقل و عشق ، رساله ی صاحب دیوان و چندین رساله ی دیگر هم در ضمن کلیات او هست که شاید قسمتی از آن ها را جامع دیوانش ابوبکر بیستون یا دیگری نوشته باشد . - « زرین کوب : - 247 : 1372
سعدی گلستان را در همان سالی نگاشت که هلاکو بغداد را ویران کرد و خلیفه یعباسی را کشت. سال تولّد او به صورت دقیق مشخص نیست . در میان خاندان علم در شیراز به دنیا آمد. در کودکی یتیم شد . »و ظاهراً در حجر تربیت نیای مادری خود که بنابر بعضی اقوال مسعودبن مصلح الفارسی پدر قطب الدین شیرازی بوده، قرار گرفت - « صفا ، - 593:1363 در جوانی از شیراز خارج شد و به نظامیّه ی بغداد رفت و تحت تعلیم ابوالفرج عبدالرّحمن ملقّب به المحتسب و ابوحفصعمربن محمّد سهروردی قرار گرفت. »
سعدی در بوستان خویش او را به عنوان شیخ دانای مرشد نام می برد. - « زرین کوب - 81:1389 سفر سعدی تا سال 655 طول کشید و در 655 به شیراز برگشت » وفات سعدی را در مآخذ گوناگون به سالهای 690 ، 691 ،694 ،695 نوشته . - « همان : - 598 مرحوم صفا 690 را دقیق تر از سایر سال ها می داند . سعدی در گلستان چونان معلّمی که اخلاق درس می دهد از عناصر عرفان در این تدریس بهره می برد. » زبان و محتوای آن کیفیت آرمانی و ایده آلی بوستان را ندارد . - « کاتوزیان ، - 1393 : 238 او با دو بال علم و عرفان در تمام طول زندگیش به هستی می نگرد . » سعدی تضاد هستی و تناقض های درون انسان را می شناسد - « عقدایی ، » - 154:1391 اعتقاد به وجود یک تضاد اساسی و هسته یی در شخصیت انسان از قدیم الایام وجود داشته . - « هورنای ، - 25:1384 شیخ شیراز با شناخت این تناقض ها و تضادها در پرده ی واقعیت و با نگاه عالمانه و صبغه ی شهودی گلستان خویش را پدید آورده است.
-2 پیشینه ی تحقیق
به درستی نمی توان تخمین زد که در جهان تاکنون به چه اندازه به دو موضوع کلیات سعدی و روانشناسی کمال پرداخته شده ،چرا که ادبا و روان شناسانی که در حوزه ی کمال تحقیق نموده اند ، لزوماً به سراغ سعدی نرفته اند . البته در ایران نگاه میان رشته ای و به ویژه روانشناسانه به شاعران سابقه داشته و نمونه ی بارز آن روانشناسی کمال در مثنوی مولوی اثر دکتر عقدایی است . تاکنون تحقیقی با این متد و روش و با این عنوان درباره ی کلیات سعدی صورت نگرفته است و نگاه روانشناسانه به کمال در آثار سعدی و از دیداین شاعر برجسته ، تازگی های خاص خود را دارد .بی شک تحقیقی از این منظر و با عنایت به موشکافی ها و کوشش های ارزنده در علوم جدیدی چون روانشناسی و به کار گیری آنها در پژوهش متون کلاسیک می تواند، موجب بروز نظریه های تازه و دریچه های نوین در عرصه های تحقیق وپژوهش و ازجمله آثار سعدی باشند.
در باب پیشینه ی تحقیق در باب روان شناسی کمال می توان به آثار زیر اشاره کرد:
-1شولتس ، دو آن ، 1394،روان شناسی کمال
-2شاملو، سعید، 1395، مکتب ها و نظریه ها در روان شناسی شخصیت
-3عقدایی ، تورج، 1393،روانشناسی کمال در مثنوی
-4نسفی،عزیزالدین، 1377 ،کتاب الانسان الکامل
-5هورنای ،کارن،1384،تضادهای درونی
- 6 پورمقدس،علی،1367،روانشناسی سازگاری
-7محمدی،علی رضا و فارسی نژاد،معصومه،1395،نظریه های شخصیت
-8 هاشمی ، جمال ، 1378 ، سعدی و روانشناسی نوین
آثار نامبرده در تقویت اندیشه و ایجاد خطّ فکری در انجام پژوهش،نقش اساسی ایفا کرده اند. امّا پس از بررسی کتابخانه یی و اینترنتی در مراجع مربوط حتی یک مورد مقاله ، کتاب یا رساله که مستقیم به بحث روانشناسی کمال در آثار سعدی بپردازد ، یافت نگردید . البته احتمال دارد آثاری در این باب وجود داشته که از چشم گردآورنده پنهان مانده است.
-3اهمیت و ضرورت تحقیق
خواندن آثار سعدی برای همه ی علاقه مندان به شعر و نثر ادبیّات فارسی و آنان که می خواهند، سعدی را بهتر بشناسند، ضرورت دارد؛ از این رو فهم اندیشه های سعدی و عمق مفاهیم کلام او در خصوص شخصیت و کمال و عوامل تزکیه و موانع کمال، می تواند به وسعت و تعمیق این شناخت کمک نماید و مطالعه و بررسی این مسایل برای وضوح سخن سعدی، ضرورت دارد . روانشناسی کمال یکی از شاخه های روانشناسی مدرن است و نگاه به آثار کلاسیک فارسی از این نظر اهمیت فراوان دارد.
نیاز به نشان دادن اندیشه ی کمال گرایانه ی سعدی در آثارش در کنار شناخت اندیشه ی کمال در نزد روانشناسان و نزدیکی این اندیشه ها با دریافت های سعدی از مواردی است که در این برهه از زمان که اخلاق فصل گمشده ی جامعه ی بشری است ضروری به نظر می رسد. نگاه به محتوا و موضوع های روانشناسی کمال در ادبیات گرانسنگ فارسی وجود دارد و این مسأله اصلی غیر قابل انکار است؛ ولی آن چنان که شاید و باید و به صورت پیوسته و آکادمیک به آن پرداخته نشده است . بنابراین بررسی آن ها ، به ویژه از نگاه یکی از بزرگترین شاعران پارسی گو ضرورت دارد.
این پژوهش به ویژه از آن جهت ضرورت دارد که کتاب ها و رساله هایی در این باب نوشته شده ؛ولی در حوزه ی ادبیات کمتر به این علوم توجه شده است. -4 نظریه های شخصیت در باب شخصیت نظریه های متعددی وجود دارد. در این جا معنا و مفهوم آن را به اختصار بررسی می کنیم . »لغت شخصیت که در زبان لاتین - - per sonalite و در زبان انگلو ساکسون - personality - خوانده می شود،ریشه در کلمه لاتین - persona - دارد. این کلمه به نقاب یا ماسکی گفته می شد که در یونان قدیم بازیگران تئاتر به صورت خود می زدند. به مرور،معنای آن گسترده شد و نقشی را که بازیگر ادا می کردنیز در بر گرفت. بنابراین،مفهوم اصلی و اوّلیّه شخصیت،تصویری ظاهری و اجتماعی است که بر اساس نقشی که فرد در جامعه بازی می کند،قرار دارد.
یعنی در واقع،فرد به اجتماع خود،شخصیتی را ارائه می دهدکه جامعه بر اساس آن،او را ارزیابی می کند. - «شاملو ، - 15: 1395 » شخصیت تصویری ظاهری و اجتماعی است که بر اساس نقشی که فرد در جامعه بازی می کند ، قرار دارد . - « شاملو ، - 1395 : 15 تعاریف دیگری نیز از شخصیت مثل درون گرا ، برون گرا و غیره مطرح بوده که در حوزه ی تیپ شناسی قرار می گیرد.» در حال حاضر شخصیت به روند اساسی و پایدار درباره ی انسان اطلاق می شود . - « همان : - 16 تعریف های دیگری نیز از شخصیت شده است.مثل ویژگی های بارزی که بر طبق آن افراد را به درون گرا و برون گرا تقسیم کرده اند.
این نوع برداشت ها در حوزه ی تیپ شناسی قرار دارند و ضعف آن در عدم در نظر گرفتن شرایط و اوضاع و احوال است. بنابراین همان طور که درمطالب آینده بر می شماریم معناهای، شخصیت در نظریّات مختلف دانشمندان پراکنده شده است. و تمام معناهای آن را در محدوده ی یک نظریه نمی توان جُست. در مجموع تعریف ها و برداشت های مختلف از شخصیت نشانگر آن است که در طی زمان،مفهوم شخصیت از مفهوم اوّلیه ی آن گسترده تر شده است.
برخی شباهت ها را نیز در نظریه های شخصیت می توان یافتمثلاً. در بیشتر نظریه ها شخصیّت نوعی سازمان یا ساخت فرضی تلقی می شودیا در بیشتر تعریف ها بر تفاوت های شخصیتی تأکید می گردد یا اینکه در اکثر نظریه ها بر این اصل تأکید می شود که شخصیّ»ت را باید از دیدگاه تاریخچه ی کامل فردی ارزیابی کرد. - «همان:. - 17 برخی عوامل تاریخی به ویژه چهار عامل طب بالینی اروپا،روش های روان سنجی،روانشناسی رفتارگرایی و روانشناسی گشتالت از عوامل تاریخی مؤثر در نظریه های شخصیت بوده اند. فروید و یونگ روانشناسانی هستند که بیشترین تأثیر رادر نظریه های شخصیّت داشته اند.
نظریه های شخصیت را در آثار بزرگانی چون فروید، یونگ ، فرانکل ، مزلو و غیره می توان جستجو کردفروید. شخصیّت را به صورت یک سازمان می بیند،سازمانی که سه قسمت دارد: -1نهاد-2 خود 3فراخود-. نهاد در نظرگاه فروید بیشترین بخش شخصیّت را در بر می گیرد و پس از آن خود که بخش منطق و عقل وجود انسان است؛در مرتبه ی بعد قرار دارد.فراخود» یا سوپر ایگو به عنوان داور اصول اخلاق،دائماً تلاش می کند که کامل شود. بنابراین در درخواست خود برای کمال،سنگدل و حتی ظالم است... ساختار فراخود برای کنترل رفتار بر اساس قوانین اجتماعی عمل می کند،یعنی ارائه ی پاداش - افتخار و رضایت از خود - برای رفتار خوب و تنبیه - گناه،احساس حقارت و بدبختی - برای رفتار بد. - «محمّدی،فارسی نژاد، - 27: 1395
