بخشی از مقاله
چکیده
ارتباط و پیوند بین ادبیّات و طبیعت، موضوع تازهای نیست و از دیرباز نویسندگان، شاعران و اهالی ادب با آن آشنا بودهاند؛ امّ ا نقد بومگرا، که یکی از رویکردهای جدید در نقد ادبی است، از زاویهای تازه و متفاوت به این موضوع مینگرد. از طرف دیگر، این نوع نگاه در بررسی آثار کهن ادبیّ ات ایران کمتر به چشم میخورد. لذا در این مقاله سعی شده است که دیباچهی گلستان از این زاویه بحث و بررسی شود؛ چرا که پیوند بین طبیعت و نوشتار ادبی، در این دیباچه غیرقابل انکار است.
بنابراین در ابتدا توضیحاتی در مورد رویکرد نقد بومگرا داده شده؛ سپس سابقهی این گونه پژوهشها مورد مطالعه قرار گرفته و پس از آن با مثالهایی روشن از دیباچهی گلستان، پیوند عمیق بین جلوههای طبیعت بهاری و این مقدمه، تبیین شده است. در ادامه مباحثی همچون طبیعتنگاری و گفتمان گیاهشناختی که از مفاهیم کلیدی نقد بومگرا هستند، مطرح شده و مصداقهای آن در این دیباچه، ارائه شدهاند. پس از آن ارتباط این رویکرد با مفهوم وحدت وجود و جنبشهای رمانتیسیسم، و تعالیگرایی و چگونگی نمود آنها در دیباچهی گلستان، توضیح داده شده است.
کلیدواژهها: نقد بومگرا،ادبیّات، طبیعت، سعدی، گلستان
هر گلی نو که در جهان آید ما به عشقش هزار دستانیم
تنگ چشمان نظر به میوه کنند ما تماشاکنان بستانیم - سعدی، غزل - 439
-1 مقدمه
نقد بومگرا - Ecocriticism - ، مطالعهیارتباط بین ادبیّات و محیط یا جهان طبیعت از دیدگاهی میان رشتهای است. این اصطلاح نخستین بار توسط ویلیام روئکرت با نوشتن مقالهای به نام ادبیّ»ات و بومشناسی: تجربهای در نقد بومگرا - 1978 - « با اشاره به »استفاده از بومشناسی و مفاهیم آن برای مطالعهیادبیّ ات - Dobie, 2015: 241 - « وارد نوشتار نقد ادبی شد. در مورد تعریف نقد بومگرا، اهداف آن و تفاوتآثار مورد توجّه این رویکرد با آثاری که مثلاً با نامهای ادبیّ»ات شبانی«، ادبیّ»ات والا« و یا »سفرنامه« مشهورند، اختلاف نظر وجود دارد،امّا آنچه که در تمامی این دیدگاهها مشترک است، این نکته است که نظریّهپردازان این رویکرد، همگی »به بررسی و مطالعهی ارتباط بین ادبیّات و طبیعت به عنوان شیوهای برای احیای آگاهی خواننده نسبت به جهان غیرانسانی و مسئولیت او برای نگاهداری از آن، علاقهمندند. - ibid 242 -
« بنابراین در این رویکرد، علاوه بر تاثیرات زیباشناختی یک اثر ادبی، به تأثیری که این اثر در جلب توجّه خواننده نسبت به طبیعت دارد نیزتوجّ،ه ویژهای معطوف میگردد. نقد بومگرا در امریکا ریشه در تعالیگرایی دارد و در بریتانیا که به نام مطالعات سبز مشهور است، برگرفته از رمانتیسیسم است. هم نویسندگان و شعرای رمانتیک و هم نویسندگان و شعرای تعالیگرایی، غالباً محل زندگی خود را به گونهای برمیگزیدند که در دل طبیعت باشد و از این راه مواجههی مستقیم خود با طبیعت را افزایش میدادند.
سعدی، شاعر ایرانی نیز در قرن هفتم هجری در شیراز میزیست؛ شهری که هنوز هم یعنی در قرن بیست و یکم، به عنوان ناحیهای که با طبیعت و گل و گیاه پیوندی عمیق دارد، مشهور است. ضمن این که او برخلاف حافظ بسیار اهل سفر بود و بسیاری از حکایات او در »گلستان« و »بوستان« حاصل تجربیات، و دیدهها و شنیدههای او طی سفرهایش است. به خاطر این دو ویژگی مهمّو به علّت پیوندی که اساساً شعر با طبیعت و زیبایی دارد— برخلاف اشعار مدرن که به شدت از جامعهی شهری و زشتیهای آن متأثرند—ردپای تأثیرات عمیق طبیعت بر آثار سعدی به خوبی قابل پی گیری است،امّ ا این تأثیرات بیش از هر اثر دیگری، به نحوی بسیار روشن در دیباچهی گلستان مشهود است. به همین دلایل، این دیباچه از نظرگاه نقد بومگرا قابل بحث و بررسی است.
-1-1 پیشینهی پژوهش
گرچه تا کنون مقالات و کتابهای نسبتا قابل توجهی در مورد »گلستان« سعدی نوشته شده است، امّا اغلب این آثار عمدتا به جنبههای زبانی، ساختاری، تصویری و بعضا تأثیرات روانشناختی آن پرداختهاند. برخی از مقالات نیز به تأثیراتی که سعدی از قرآن، نهجالبلاغه و یا سایر آثار شاعران پذیرفته است و یا تأثیراتی که بر دیگر آثار ادبی از خود به جا گذاشته است، پرداختهاند. ضمن این که در برخی مقالات مضامین دینی، اخلاقی، حقوقی و سیاسی این اثر مورد بحث و بررسی قرار گرفتهاند،
ولی ما کمتر شاهد آثاری هستیم که »گلستان« را با تکیه بر و با استفاده از رویکردهای نقد مدرن بررسی و مطالعه کرده باشند. با توجّه به این که نقد بومگرا، رویکرد جدیدی است—و درحقیقت آخرین رویکرد نقد ادبی است که تا کنون ارائه شده است—این خلأ بیشتر به چشم میخورد و نگارنده، هنگام تحقیق، فقط به یک مقاله برخورد کرد که با این نگاه به این اثر پرداخته بود. این مقاله، »نظریّهی ادبی بوم نقد و دیباچهی گلستان« نام دارد و نویسندهیآن مسیح ذکاوت است، امّا متأسفانه نگارنده تا زمان نگارش این مقاله نتوانست به این مقاله دسترسی پیدا کند.
از دیگر سو، مضمون »طبیعت«در ادبیّات ایران و جهان سابقهای بسیار دیرینه دارد، به نحوی که حتّی برخی از این کتابها با اسامی مرتبط با طبیعت نامگذاری شدهاند. نکتهیجالب توجّه این است که اینسنّت نامگذاری،در ادبیّ ات ایران و جهان سابقهای طولانی دارد؛ از جمله »بوستان« و »گلستان« سعدی، »بهارستان« جامی، »شرح گلشن راز« شیخ محمود شبستری، »روضه خلد« مجد خوافیدر ادبیّات ایران و »والدن؛ یا زندگی در جنگل - Walden; or, Life in the Woods - « اثر هنری دیوید ثورو، »برگهای علف - Leaves of Grass - «
نوشتهی والت ویتمن. ضمن این که در آثار ادبی جهان، تعابیر، تمثیلات و استعارات ادبی متأثر از طبیعت، زیاد به چشم میخورد. علاوه بر این، »در آغاز بسیاری از قصاید پارسی وصف طبیعت را میبینیم. در غزلها معشوق و بدن او بارها به گل و نسرین و نرگس تشبیه شدهاند. ]و[ نقش طبیعت در بدایع و مضمونپردازیهای اشعار سبک هندی بسیار پررنگ است« - ذکاوت، . - 681 : 1390 با این حال همان طور که گفته شد، نقد بومگرا، رویکرد جدیدی است که نگاه تازهای به رابطه و پیوند بینادبیّات و طبیعت دارد، و صرفأ نزدیک به سه دهه از عمر آن میگذرد. در ایران نیز چند سالی است که چند تن از منتقدان سعی در معرفی این
