بخشی از مقاله
چکیده
رودکُر از جمله رودهايِ کهن و دیرینهسالی است که وجودش از دورانِ پیشازتاریخ نقش بهسزایی در شکلگیريِ فرهنگ و تمدن بشري داشته است شاهد این امر همانا تمدنهايِ حوزهي آبریزِ رودکُر میباشند تا بدان اندازه که با توجه به نتایجِ حاصل از این گفتار می توان نقش و تاثیرِ آن را با رودهايِ دجله و فرات - میانرودان - مقایسه کرد. این رود در دوران تاریخی نیز عامل اصلی حیات در جلگه ي مرودشت تا به امروز به شمار می رود. کهن شهرهايِ بزرگ و باستانی چونان اَنشان و تخت جمشید و استخر در سایه ي وجود این رود بالیده ورشد پیدا کردهاند. این گفتار با استفاده از نتایج حفاريهايِ مهم در گسترهي رودکُر و آثار باستانیِ بهجاي مانده در پیرامونِ این رود کهنسال و نیز با استفاده از منابع تاریخی و ریشهشناسیِ زبان، همچنین با در نظر گرفتن جغرافیايِ تاریخی به بررسیِ نقش اساسی این رود در شکل گیريِ جوامع اجتماعی و انتقال فرهنگی از گذشته هايِ دور تا دوران ساسانی و حتی تا امروز پرداخته است.
کلیدواژه: رودکُر، حوزهي رودکُر،آبریزِ رودکُر، پیشازتاریخ، کورش
مقدمه
رودکُر از جمله رودهايِ دائمیِ استان فارس بهشمار میرود که از دورانِ پیش از تاریخ در شکلگیريِ فرهنگ و تمدن اقوامِ این سرزمین نقش بهسزایی داشته است. این رود که از بلنديهايِ شمالغربیِ استانِ فارس سرچشمه میگیرد با عبور از درهها و کوهستانهايِ برافراشته و خَزش در اراضیِ هموار و ناهموار با طولی در حدود 280 کیلومتر تا دریاچه تَشک ادامه مییابد. این رود و سرزمینهایی که در مسیر آن قرار دارند از جمله نواحیِ خودمجذوبی - - ENDOREIC هستند که بنابر دادههايِزیستمحیطی از گذشتههايِ دور تا امروز شرایط جويِ مشابهی داشتهاند - زیدي،. - 7 :1387 رودخانهي با اهمیتی که از کوهستانهايِ زاگرس جنوبی سرچشمه میگیرد اما هرگز از کوهستان خارج نمیشود - اُبرلندر، - 343 :1387
در پیِ کاوشهايِ فراوان در پارس، تپههايِ متعددي شناسایی گردیدند که به تپههايِ پیشازتاریخ موسوم گشتند، جالب اینکه بسیاري از این مکانهايِ پیشازتاریخی یا به طور مستقیم در حوزهي رودکُر واقع بودند یا به طور غیرمستقیم از آن تأثیر میگرفتند.تپههایی که بعضی از آنها چندین هکتار وسعت داشت. هرچند که بررسی و پژوهش بر این نواحیِ پیشازتاریخی فشرده و با شتاب صورت گرفت - هول، - 122 :1388 با اینحال مدارك بسیار ارزشمندي را در اختیارِ پژوهشگرانِ این بخش از سرزمینِ ایران قرار میدهد. با ورود به دوران تاریخی و عصر نگارش باز سرزمینهايِ پیرامون رودکُر مدارك و اسناد قابل توجهی ارائه میدهند که شاخصترینِ آن همانا تمدن عیلامیِ اَنشان است که در کرانهي غربیِ رودکُر شکل میگیرد و با ظهور و استیلايِ تمدن هخامنشی و سربرآوردن کلانشهري باستانی چون تختجمشید در کرانهي شرقیِ رودکُر نشانی دیگر از اهمیت درخورِ توجه این رود دیرینهسال دارد.
پس از هخامنشیان و با ویرانی تختجمشید توسط مقدونیان فرهنگ دیرپا و قدرتمند سرزمینهايِ رودکُر در لوايِ نام استخر سربرمیآورد که سلسلهي ساسانی با آثار با شکوه بهجاي مانده از آنها وامدارِ آن بهشمار می روند. یکی از مهمترین دلایلی که موجب پیداییِ فرهنگها و تمدنهايِ گوناگون در این ناحیه شده است هماناوجود رودکُر در این بخش از سرزمین ایران میباشد. این گفتار با نگاهی گذرا به تمدنهایی که در پیرامونِ رود کُر شکل گرفتهاند به نقش اساسی این رود از دوران پیشاز تاریخ تا دوران ساسانی در برآوردنِ آن تمدنها اشاره خواهد داشت که قابل مقایسه با رودهايِ دجله - اروندرود - و فُرات در شکلگیريِ تمدنهايِ بینالنهرین - میانرودان - است.
تمدنهايِ پیشازتاریخِ حوزهِي رودکُر و پیشینهي پژوهشهاي آن
مرکز اصلی استقرارهايِ پیشازتاریخیِ فارس در دشت پهناورِ مرودشت و در حوزهي رود کُر قرار دارد. لویی واندنبرگ - LOUIS - VANDENBERGHE در سالهاي 1954 تا 1959نخستین پژوهشهايِ گستردهي باستانشناختی را در سرزمینهايِ پیرامونِ رودکُر آغاز کرد و از آن زمان تاکنون پژوهشگران و سازمانهايِ متعددي به بررسی بسیاري از تپههاي پیشازتاریخی فارس پرداختهاند - کامبخشفرد،. - 118 :1383 هرچند که پیشینهي کهنترین تمدن شناخته شده در فارس به هزارهي ششم قبل از میلاد میرسد اما : »فارس بزرگتر از آن است که بتوان با نگاهی اجمالی به بررسی آن پرداخت - «هول، - 122 :1388 به عنوان نمونه یکی از دیرینهترین سکونتگاههايِ انسان کهن در درورة پارینهسنگیِ میانه در اشکفتگاوي، غاري در پیرامونِ رودکُر، دیده شده است - امیري، - 215 :1367 با در نظر گرفتن فراز فوق میتوان این انتظار را داشت که فارس هنوز به طور کامل از اسرار باستانی و کهن خود پرده برنداشته است و چه بسا بتوان در آینده و با پژوهشهايِ گستردهتر به این مهم دست یافت. نقش رودکُر نیز در این مسیر بسیار دارايِ اهمیت است.
اشکفتگاوي
در سال 1969 توسط ویلیام سامنر - - W.SUMNER در حوزهي رودکُر شناسایی و در 1978 توسط میکائیل روزنبرگ - - M.ROSENBERGحفاري گردید. در این مکان شواهدي از حضور انسان پیشاز تاریخ مشاهده گردید که از آن جمله ابزار سنگی و استخوانیِ انسان عصرِ حجر را میتوان نام برد. آنگونه که پژوهشگرانِ این منطقه اشاره کردهاند، قدمت این اقامتگاه دیرینِ انسانِ کهن به بیش از24000 سال پیش باز میگردد که با غارهايِ کُنجی، قمري و در برخی لایهها با غارهايِ شنیدار و ارجنه همتراز میباشد - همان: - 223 با توجه به مستندات بهدست آمده از این نقطه میتوان به این نتیجه رسید که انسانِ کهنِ ساکن در سرزمینهايِ حوزهي رود کُر در دورانِ پارینهسنگی از راه شکار امرار معاش میکرده است. همچنین با توجه به یافته شدنِ قطعه سنگی که به نظر میرسد براي خُرد کردن حبوبات محلی از آنها استفاده میشده است، چنین به نظر میرسد که آنها از حبوبات محلی نیز استفاده میکردهاند - امیري،. - 315 :1381
تپهيمشکی
کهنترین استقرار شناخته شده در درهي رودکُر بهشمار میرود، که پیشینهي آن به هزاره ششم یا پنجم پیش از میلاد میرسد؛ که میتوان آن را با قدیمیترین دورهي فرهنگی در تپهي سیلک همتراز دانست.قدمت کهنترین لایه تمدن سیلک به5500 سال پیشاز میلاد میرسد - سرفراز،فیروزمندي - 27 :1391 این زمان برابر است با دورهي نوسنگیِ با سفال یا دورهي استقرار دائم در روستا
- ملکشهمیرزادي، - 155 :1377 سفالی که در کاوشهايِ تپهيمشکی به دست آمد، سفالهایی دستساز و آمیخته با کاه با نقش سیاه بر زمینهي قرمز بودند - کامبخشفرد، - 1383:118 سفالهایی که علاوه بر تپهيمشکی در 6 مکان دیگر در بستر رودخانهي کُر و در دو تپه در شیراز و سروستان دیده شدهاند - هول،. - 123 :1388
در16کیلومتريِ جنوب تختجمشید، با دو میدانA و B نشانی دیگر از تمدنیُکهن در حوزهي رود کُر و مربوط به هزارهي پنجم پیشاز میلاد میباشد، عدم شناسایی استخوان حیوانات اهلی و فقدان وسایل کشاورزي نشاندهندهي این امر بودند که یا مردم این ناحیه از ابزار دیگري براي کشاورزي استفاده میکردهاند و یا هنوز وابسته به شکار بودهاند تا زندگی مبتنی بر کشاورزي، با اینحال سامنر - W.SUMNER - بر این باور بود که مردمان آن روزگاران دارايِ زندگیِ کشاورزي مبتنی بر کشت دیم بودهاند. سفال جري دارايِ رنگ نخودي با نقوش قهوهاي یا سیاه و آمیخته با کاه بود - کامبخشفرد، - 118 :1383 سفالهایی که شباهت بسیاري با لایههايِ3 و 4 طبقه اول سیلک داشتند - تصویر1 و - 2 یکی از یافتههايِ بسیار جالب که از تپهي جري به دست آمد 391 آویزِ ساخته شده از گلِ رس است که شاید هدف از ساخت آنها صادرات این آویزها به دیگر مناطق بوده است؛ نشانی از داد و ستدهايِ فرامنطقهاي - هول، - 77 :1387 کاوشهايِ بسترِ رودخانهي کُر 49 مکان شبیه به فرهنگ تپهي جري را ارائه داد. این سفال همچنین در5 تپه در شیراز و سروستان نیز به دست آمد. - هول، - 123 :1388 آثار بهدست آمده از تپهي موشکی و تپهي جري نشانی از دوران روستانشینی آغازین در این منطقه از فارس بهشمار میرود - هول،. - 123 :1388
تپهي باکون
یکی از مهمترین تپههاي بستر رودخانهي کُر بهشمار میرود که در شناخت دوران پیشاز تاریخ فارس نقش ویژهاي دارد. در این مکان دو تپه به نامهايِ A و B شناسایی شد که در تپهي اول و در لایه اول سفال دورانِ نوسنگی با رنگی زرد مایل به قهوهاي و بدون نقش و فاقد ظرافت به دست آمد و در تپهي دوم سفال منقوش بهدست آمد - کامبخشفرد، - 33 :1383 سفالِ منقوش باکون همزمان با سفالهايِ منقوشِ شوش است - تصویر3 و - 4 که دارايِ نقشهایی چون ماهی، مار، عقرب، مرغهايِ آبی، عقاب، آهو، گوزن و ببر و پلنگ
