بخشی از مقاله
چکیده
جامعهی روستایی در ایران همواره به عنوان یک جامعهی مولد و خوداتکا سهم قابل توجهی در حصول توسعه داشته است؛ این نقش تاریخی در دهههای اخیر دستخوش تحولاتی قرار گرفته که میتواند زنگ خطری برای توسعهی روستایی و در نهایت، توسعهی سرزمین باشد. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی- تحلیلی به تبیین پدیدهی روستاگریزی و روند تخلیهی روستاها در ایران پرداخته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که با کاهش سهم جمعیت روستایی از 68/6 درصد جمعیت کشور در سال 1335 به 28/6 درصد در سال 1390، بخش عمدهای از جمعیت کشور که خود زمانی بازوهای تولیدی جامعه بودند، به جامعهی مصرفی شهری اضافه شدند.
این مهاجرتهای روستا-شهری پیامدهای عظیم محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به دنبال داشته است و در صورت فقدان برنامهریزیهای مؤثر، آثار سوء آنها همچنان ادامه خواهد داشت. بنابراین، برنامهریزی جامعی برای مدیریت سکونتگاههای روستایی در حوزههای مختلف به ویژه پایدارسازی نظام زیست و معیشت روستاییان ضروری مینماید؛ به گونهای با ایجاد روستاهای آباد و مولد، زمینههای توسعهی همهجانبهی روستایی فراهم شود.
-1 مقدمه
-1-1 بیان مسأله
امروزه یکی از نارساییهای اجتماعی- اقتصادی فراروی جامعهی روستایی کشور، مهاجرفرستی بیرویه و تخلیهی روستاها از نیروهای کارآمد و جوان است. دگرگونیهای دهههای اخیر، فرایند صنعتی شدن و استقرار صنایع و خدمات که از طریق تمرکز در مناطق و نواحی با دستمزد بالا یعنی در شهرها رونق یافتند و پیشرفت کردند، افزایش درآمد نیروی کار در بخشهای غیرکشاورزی در نتیجهی تمرکز سرمایهگذاریها در این بخشها و امکان کار راحت و رفاه مناسبتر و امکانات بیشتر در شهرها و نیز نیاز این بخشها به نیروی انسانی و در مقابل، بیتوجهی به بخش کشاورزی، زمینهی خروج جوانان از روستا و بخش کشاورزی را فراهم کرد.
غافل از این که توسعهیافتگی شهری در گرو توسعهیافتگی روستایی است - قدیری معصوم و همکاران، 1391، . - 98 مایکل تودارو راه حل نهایی مسألهی بیکاری شهری را بهبود محیط روستایی میداند - قدیری معصوم و همکاران، 1383، . - 140 جمعیت، پویایی و مشخصههای آن، چشمانداز اجتماعی و اقتصادی جامعه را رقم میزند و سهم قابل توجهی در پیشرفت اقتصادی دارد . - Popescu, 2013 - در بررسی تحولات جمعیتی کشورهای پیشرفتهی صنعتی، توسعهی شهرنشینی و در نتیجه، افزایش ضریب شهرنشینی و کاهش سهم مناطق روستایی از کل جمعیت، به عنوان روند طبیعی ناشی از فرایند صنعتی شدن و تغییر و بهبود شیوههای تولید پذیرفته شده است.
به عبارتی، لازمهی تحول نظام تولیدی و دستیابی به توسعهی صنعتی در هر جامعهای، انتقال منابع مازاد نیروی انسانی از بخش کشاورزی به بخش صنعتی است. این امر با مهاجرت از روستاها به شهرها یا تبدیل مناطق روستایی به شهرهای جدید قابل تحقق است. در حالی که در کشورهای در حال توسعه و از جمله در ایران، رشد شهرنشینی بیش از آن که محصول صنعتی شدن و بهبود شیوههای تولید چه در بخش کشاورزی و چه در بخش صنعت باشد، از علل رانشی موجود در مناطق روستایی و عوامل جاذبهی شهری اثر پذیرفته است.
در مهاجرت از روستا به شهر، بخش اعظم مهاجران را جوانان تشکیل میدهند که این امر، باعث سالخوردگی جمعیت روستایی - نیروی کار در بخش کشاورزی - شده، زمینهی بروز مشکلاتی را فراهم خواهد آورد - تقدیسی و احمدی شاپورآبادی، 1391، . - 134 از طرفی، پیشبینی میشود کارگران روستایی در کشورهای در حال توسعه قبل از رسیدن به سن رسمی بازنشستگی در نواحی شهری، از نیروی کار خارج شوند. این امر به دلیل ترکیبی از عوامل مربوط به ماهیت کار اکثر کارگران مانند کشاورزی یا مشاغل کارگربر کم مهارت و یا سلامت جسمی پایین کارگران در مقایسه با کشورهای توسعه یافته روی میدهد. همچنین، سالخوردگی در کشورهایدر حال توسعه معمولاً سریعتر اتفاق میافتد .
در حال حاضر و در گذشته، مهاجرت جمعیت از نواحی روستایی به شهرها اصلیترین عامل رشد شهری در سراسر جهان بوده است . - Halfacree, 2009, 443 - در ایران، اجرای اصلاحات ارضی و تبدیل شدن نفت به عنوان مهمترین منبع مازاد اقتصادی در سطح ملی و همچنین کاهش نقش کشاورزی در تولید داخلی و صادرات، موجب بر هم خوردن رابطهی متعادل شهر و روستا شد و شهرها به مکانی برای تمرکز مازاد اقتصاد ملی، گسترش زیرساختهای صنعتی- مالی و مراکز اصلی اشتغال نیروی کار دستمزدی بهخصوص برای روستاییان تبدیل شدند.
بعد از انقلاب اسلامی نیز به دلیل برخی عوامل مانند بروز جنگ و شرایط اقتصادی- معیشتی نامساعد برای روستاییان، علیرغم توجه به مباحث عدالت فضایی، مهاجرتهای روستا- شهری شدت گرفت و سیل عظیم مهاجرت روستاییان به شهرها با هدف دستیابی به شغل و درآمد بیشتر و برخورداری از خدمات اجتماعی را موجب شد برخی از آثار و نتایج کلی مهاجرت در کشور عبارتند از: نمود فضایی و فیزیکی به صورت حاشیهنشینی و زاغهنشینی، شهرنشینی شتابان در مدت زمانی کوتاه، تغییر در نوع و میزان اشتغال در بخشهای گوناگون اقتصادی کشور، عدم تعادل رشد جمعیتی در شهر و روستا، کاهش تولید و افزایش مصرف، تشدید وابستگی غذایی کشور و حذف تدریجی فرهنگ بومی مهاجرت به شهر، تبعات دیگری نظیر کاهش تولید و گرانی محصولات کشاورزی، کمبود محصولات اساسی نظیر گندم، تهدید امنیت غذایی و بیکاری و نابسامانیهای فرهنگی و اجتماعی در جوامع شهری را در پی خواهد داشت با توجه به نقش سابقهمند و بسیار مؤثر جامعهی روستایی در تحقق اهداف توسعهای کشور و از طرفی، تغییرات و تحولات شتابان روستاگریزی و تخلیهی شمار زیادی از روستاهای کشور در دهههای اخیر، پژوهش حاضر به تبیین پدیدهی روستاگریزی و روند تخلیهی روستاها در ایران پرداخته است.
-2-1 اهمیت و ضرورت
مهاجرت روستا-شهری توسط عوامل مختلف اقتصادی مانند دستمزدهای بهتر، در دسترس بودن و تنوع فرصتهای شغلی، فرصتهای آموزش و قابلیت تأمین مسکن و غذا تشدید میشود؛ البته عوامل فرهنگی نیز در آن نقش دارند، به عنوان مثال، جاذبههای »چراغهای نورانی« زندگی شهری برای توانایی زندگی به شیوهای که در محیط روستایی امکانپذیر نخواهد بود . - Halfacree, 2009 - به هر حال، با دستیابی به علل مهاجرت روستا- شهری و سرمایهگذاری در روستاها در راستای برقراری امکانات میتوان از مهاجرتهای بیرویه جلوگیری کرد و توانهای بالقوهی انسانی را در امور تولیدی و کشاورزی به کار گرفت. از سویی دیگر، از تغییر کاربری اراضی کشاورزی و خارج شدن مرغوبترین زمینهای زراعی از چرخهی تولیدات کشاورزی و به زیر ساخت و ساز رفتن آنها جلوگیری نمود.
به علاوه، با اتخاذ سیاستهایی در راستای کاهش مهاجرتهای روستا-شهری و حتی تشویق مهاجرتهای معکوس میتوان از افت سطح آبهای زیرزمینی، آلودگی هوا و خاک، کاهش فضای سبز و سرمایهگذاری سنگین برای خدمات زیربنایی جلوگیری به عمل آورد و مشکلات و معضلات گوناگون مانند بیکاری، کمبود مسکن مناسب و غیره را سامان بخشید - قدیری معصوم و جهان محمدی فیروز، 1387، . - 69 مسألهیمهاجرت صرفاً به روستا مربوط نمیشود، بلکه یک سکهی دورویه است که یک روی آن به مسائل روستایی و دیگری به مسائل شهری مربوط میشود.
تهی شدن روستا از نیروی انسانی، اقتصاد کشور را با رکود مواجه میکند؛ با انباشته شدن جمعیت در شهر، ضمن افزایش تعداد مصرفکنندگان نیاز به منابع تولید به ویژه تولید کشاورزی افزایش مییابد و موجب افزایش مشاغل کاذب و غیره میشود - گودرزی، 1387، . - 77 در 50 یا 60 سال گذشته، جامعهی ایرانی یک روند کلی و پایدار مهاجرتی از روستا و مناطق کوچکتر و کمتر توسعه یافته به شهرهای بزرگتر و مناطق توسعهیافتهتر را تجربه کرده است و احتمالاً این روند میتواند تا چند سال دیگر همچنان ادامه داشته باشد تغییر ساختار سنی و سالخوردگی جمعیت مهاجرفرست از آشکارترین پیامدهای جمعیتی مهاجرتهای روستا-شهری است که در درازمدت خطرهای جدی مانند خالی از سکنه شدن مناطق روستایی را به دنبال خواهد داشت.
جمعیت مناطق روستایی در ابتدا بر اثر مهاجرت، سالخورده میشود و جمعیت سالخورده نیز توان جایگزینی و تجدید نسل را از دست میدهد - تقدیسی و احمدی شاپورآبادی، 1391، - 141 که نتیجهی آن، زوال روستایی است. با مهاجرتهای روزافزون روستاییان به شهرها، بخش عمدهای از جمعیت کشور که زمانی خود بازوهای تولید کشاورزی جامعه بودند، به جامعهی مصرفی شهری اضافه میشوند و با ادامهی روندهای گذشته، پایههای اقتصاد تولیدی و خوداتکایی کشور تضعیف میگردد. شایان ذکر است که پیامدهای روستاگریزی و تخلیهی روستاها تنها محدود به عوامل اقتصادی نمی-شود، بلکه ابعاد دیگری از جمله اجتماعی، فرهنگی، محیطی و غیره را نیز در بر میگیرد. از این رو مطالعه و تدقیق در خصوص تحولات و مسائل مختلف جامعهی روستایی از اهمیت فراوانی برخوردار است که مطالعهی حاضر به آن پرداخته است.
