بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به نقش روستاها در توسعهی ملی، تأمین زیرساختها لازمهی دستیابی به توسعه روستایی میباشد. در این راستا یکی از مهمترین عوامل زیرساختی اجرای طرح هادی است. این طرحها بیش از سه دهه باهدف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیستمحیطی و با تأمین عدالت در امکانات و تسهیلات مناسب در حال اجرا میباشد و در پی آن است که بتواند شرایط مناسبی برای زندگی روستاییان فراهم کند.ازاینرو هدف از تحقیق حاضر که به روش اسنادی جمعآوریشده، به بررسی اجرای طرحهای هادی روستایی در توسعه کالبدی و وضعیت زیستمحیطی روستاها میپردازد.
مقدمه و طرح مسئله
مسائل مربوط به روستا و توسعه روستایی ازجمله مسائلی است که از دیرباز ذهن مسئولان کشور را به خود مشغول داشته که امری طبیعی و منطقی به نظر می رسد، زیرا بخش عمدهای از جمعیت کشور در روستاها سکونت دارند. اگرچه نسبت جمعیت شهری به ضرر جمعیت روستایی رقم خورده است. هنوز حدود 31 درصد جمعیت کشور در روستاها زندگی میکنند که این وضع ضرورت توجه به این بخش از مردم کشور است
در تعریفی که بنیاد مسکن از طرح هادی روستایی ارائه داده، آمده است: طرح هادی روستایی طرحی است که علاوه بر ساماندهی و اصلاح بافت موجود، میزان و امکان گسترش در آینده و نحوهی استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی، تجاری، کشاورزی، تأسیسات، تجهیزات و نیازمندیهای عمومی روستایی را برحسب مورد در قالب مصوبات طرح هادی ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی یا طرحهای جامع ناحیهای تعیین مینماید
طرح هادی بهعنوان یک متغیر بیرونی وارد روستا می شود و بر ساختار روستا اثر میگذارد، این طرح با مبنای تغییر و تحول در ساختار فیزیکی Bکالبدی، بخشی از فرایند توسعه روستایی به شمار میرود؛ زیرا خطوط اصلی این طرحها در قالب تغییرات بیرونی یا کالبدی روستا خلاصه میشود؛ بنابراین تنها در چارچوب این تغییرات نمیتوان به توسعه دستیافت و تنها به بهبود وضع وجود در ابعاد مختلف میانجامد.
رویکرد توسعهی فضایی کالبدی روستا، رویکرد غالب در برنامههای اول ودوم توسعه بوده واین رویکرد ساخت فیزیکی کالبدی روستاها را متناسب با شرایط تحول و توسعه جامعه روستایی نمیداند و لازمهی تحول و توسعه روستایی را تغییر در ساختار کالبدی و فیزیکی آن میداند. بدین سبب در این مقطع حرکتهای اولیه در مورد تهیه و اجرای طرحهای کالبدی، طرح هادی یا بهسازی روستاها که هدف آن، توزیع بهینهی خدمات و نیز ایجاد کالبدی مناسب برای فراهمکردن بسترحیان توسعه اقتصادی Bاجتماعی در روستا بود، به شکل جدیتر مورد توجه قرار میگیرد
امروزه طرح هادی روستایی مهمترین ابزار مدیریت توسعه روستایی در ایران است. از سال 1368 تا پایان 1389 در حدود 24899 طرح تهیه و 9912 طرح را در سطح روستاهای کشور به اجرا درآمده است - عنابستانی واکبری، . - 1391 به دنبال اجرای طرح هادی، روستاها نه تنها از لحاظ محیطی کالبدی، بلکه از نظر اجتماعی و اقتصادی نیز در حال دگرگونی هستند.
اکنون پس از 20 سال ازتهیه واجرای طرحهای هادی روستایی، ارزیابی عملکرد اجرای آنها در ابعادگوناگون موضوع مهمی است که میتواند از یک سو، پیامدهای اجرای طرح را در روستاها مشخص کند واز سوی دیگر با شناسایی ضعفها و قوتهای موجود، اطلاعات لازم برای مدیریت بهتر طرحهای ذکرشده را فراهم نماید. دراین زمینه توجه به این نکته ضروری است که بسیاری از طرحها وپروژه های توسعه روستایی بندرت از پیامدهای کوتاه مدت وبلندمدت آن مطلع میشوند
پیشینه تحقیق
سابقه طرحها و برنامههای عمرانی در روستاهای ایران به تحولات بعد از جنگ جهانی دوم باز میگردد. اولین طرحهای عمران روستایی معروف به - اصل چهار ترومن - یا اصل چهار آشنا بود که توسط کارشناسان آمریکایی در ایران اجرا شد. بهمنظور سازماندهی کالبدی روستاها در سال 1362 طرح تحت عنوان طرحهای روان بخشی به صورت موردی در چند استان تهیه گردید و متعاقب آن در سال 1367 تهیه طرحهای هادی در سطح فراگیر در کل کشور تداوم یافت از آن زمان تا کنون مجموعه قابل توجه از طرحهای هادی تهیه گردیده که اجرای اقدامات عمرانی گستردهای را تقریبا در تمامی بافتهای روستایی به دنبال داشته است.
معطوف شدن توجه بسیاری از مقامات رسمی به این امر به تبع گسترده بودن بازتاب تغییرات فیزیکی ناشی از اجرای نخستین طرحها - طرح اصلاح -روان بخشی روستا - زمینههای لازم را در جهت توسعه بیشتر فعالیتها هموار ساخت بهدنبال آثار مثبت طرح و با تصویب ماده واحده مجلس شورای اسلامی در تاریخ دوازدهم دی ماه 1362 مبتنی بر بازسازی و احیای مناطق روستایی کشور جهت ارائه خدمات رفاهی و امکانات فرهنگی، بهداشتی، صنعتی و تولیدی با ابتکار نمایندگان وقت استان همدان و مساعی دستگاههای مربوطه در سال 1362طرحی با عنوان طرح جامع بهسازی 59 روستای بالای 500 خانوار با برآورد زمانی پنج سال و اعتبار به معادل 220 میلیون ریال تدوین گردید در این ارتباط تهیه طرح. اصلاحی - روان بخشی روستاهای استان مذبور دو طرح مطالعاتی به شرح زیرپیشنهاد گردید: -طرح اول تهیه طرح جامع و بهسازی روستاهای استان با اعتباری بالغ بر 660 میلیون ریال که بیشتر به منظور شناخت روستاهای پرجمعیت و قابل توسعه استان، تعیین نقشهای اقتصادی و میزان سرویسدهی مراکز روستایی و تعیین قابلیتهای آن در زمینههای کشاورزی، صنایع، بازرگانی، راه-ها، ارتباطات و... بود.
-طرح دوم تهیه طرح روان بخشی روستاها بهمنظور ساماندهی بافت فیزیکی آنها در قالب طرح جامع و بهسازی با اعتباری بالغ بر 35 میلیون ریال که از محل اعتبارات طرحهای اقتصادی اداره کل مسکن و شهرسازی استان پرداخت شد این اعتبار صرف تهیه طرح اصلاح و روان بخشی 59 روستا و اجرای آن در سه روستا گردید. به دنبال اجرای طرح بهسازی در سه روستای مذکور توجه به مواردی چون بهبود وضعیت بهداشتی روستا از طریق دفع آبهای سطحی و پساب منزل، بهبود وضعیت حملونقل و تردد در معابر روستا از طریق تعریض و آسفالت نمودن سطح معابر و نیز ایجاد سیمای شهری از طریق اجرای بهسازی سایر روستاهای استان نیز انگیزه بیشتری برای تهیه و اجرای طرحهای هادی یافتند.
تبعات حاصل از اجرای طرح و استقبال گسترده روستاییان موجب گردید که علیرغم اندک بودن اعتبارات در قیاس با حجم تقاضاها همه ساله مبلغی از اعتبارات استانی به اجرای طرح بهسازی اختصاص یابد. از سوی دیگر مورد توجه قرار گرفتن این فعالیت ها در میان نمایندگان مجلس و دیگر مسئولان مملکتی شرایط مناسبی را جهت تداوم آن ایجاد نماید. لذا در اساسنامه بنیاد مسکن انقلاب اسلامی این نهاد بهعنوان متولی تهیه و اجرای طرحهای هادی روستایی گردید که باعث شد تا بر اساس قوانین مصوب طرح هادی از حالت یک طرح استانی به طرح ملی بدل گشته و در سراسر کشور با شتابی فزاینده به اجرا درآید
مطیعی لنگرودی و یاری - 1389 - در مقالهای تحت عنوان حفاظت محیط زیست و برنامهریزی توسعه فیزیکی با تاکید بر ارزیابی طرحهای هادی روستایی به این نتایج رسیدهاند که مطالعات طرحهای هادی روستایی فاقد رویکرد نظاممند وآمایشی بوده، در عمل به سمت نوعی یکسانسازی فضایی، بدون توجه به تنوعات بارز طبیعی موجود در گسترده سرزمین حرکت می-کند. راهکارهای پینهادی برای ایجاد تحول در این فرآیند، تطبیق شرح خدمات مطالعات طرحهای مذبور براساس واقعیتهای محیطی و مکانی مناطق مختلف، تدوین شاخصهای حفاظت محیط زیست روستایی، تعیین حساسیتهای زیستمحیطی نواحی مختلف روستایی و ارائه راه کارهایی برای بهکرد وضعیت وکیفیت محیط زیست نواحی روستایی است.
ربیعی فرد وهمکاران - 1394 - درمقالهای تحت عنوان تحلیل وارزیابی اثرات اجرای طرح هادی در تحولات اقتصادی B اجتماعی سکونتگاههای روستایی، روستاهای استان زنجان به این نتیجه دست یافتند که اجرای طرح هادی موجب بهبود شاخص اجتماعی شده است اما در شاخصهای اقتصادی تاثیر چندانی نداشته متغییر بهداشت وآموزش بیشترین تاثیر و متغیرهای تولید، درآمد کمترین تاثیر را از اجرای طرح هادی پذیرفتهاند. برای بهبود عملکرد طرح هادی روستایی، بازنگری در تدوین قوانین، شناخت کافی مجریان و برنامهریزان از روستا، تقویت مشارکت و توجه ویژه طرح هادی به اقشار فقیر روستا ضروری بهنظر میرسد.
نومسلمان وگلابی - 1394 - در مقاله ارزیابی عملکرد طرحهای هادی روستایی در توسعه کالبدی روستا و میزان رضایتمندی اهالی روستای علی-آباد از توابع شهرستان اشنویه به این تنیجه رسیدند که روستای مورد مطالعه براساس زمان شروع و دوره اجرا دارای پیشرفت کار متفاوتی بوده است. حداقل یک دوره سه ساله برای اجرای کامل طرح هادی لازم بوده است.
در بخش بهداشت محیط در حالی که هدایت آبهای سطحی بخاطر احداث کانیو، دفع بهداشتی زباله سبب رضایت ساکنان شده، عدم وجود درختکاری از عوامل نارضایتی روستاییان در زمینه اثرات محیطی اجرای طرح هادی بوده است. از لحاظ ارائه خدمات عمومی، در دیدگاه روستاییان بیشترین اثربخشی اجرای طرح هادی در ارتباط با تسهیل رفتوآمد وجابجایی در داخل روستا، بهبود محیط آموزشی، ورزشی، تجاری وبهداشتی بوده است. از دیگر اثرات کالبدی طرح هادی از نظر ساکنان روستایی میتوان به ساخت مساکن جدید، گسترش نسبی فعالیتهای خدماتی و تجاری در روستای مورد مطالعه اشاره کرد.
عنابستانی و اکبری - 1391 - در مورد طرح هادی روستایی معتقد است که این طرحها بر ساختارهای چهارگانه کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی توجه دارند و بیشترین اثرگذاری طرحهای هادی در روستاها در بعد بازگشایی و نوسازی شبکه معابر روستایی روی داده است ولی در سایر متغیرها، یعنی مسکن روستایی و کاربری اراضی توفیق چندانی در محیطهای روستایی حاصل نشده است.
روش تحقیق
نوع تحقیق کاربردی و روش آن توصیفی B تحلیلی بوده که در تهیه و تدوین آن، مطالعه و جمعآوری اطلاعات به شیوه کتابخانهای و اسنادی - از طریق کتب، مقالات و اینترنت - است. هدف این تحقیق بررسی تأثیر اجرای طرحهای هادی روستایی در توسعه کالبدی وزیستمحیطی روستاها میباشد.
