بخشی از مقاله
چکیده:
بررسی تطبیقی روششناسی تفسیر آقای معرفت و هرمنوتیک پست مدرن به دنبال کشف نقاط اشتراک، افتراق و رسیدن به فهمی بینالأذهانی از این دو مقوله میباشد. منظور نویسنده از هرمنوتیک پست مدرن، هرمنوتیک عام و روشمند است. افراد عصر حاضر که در مقاله نظراتشان موضوع بحث میباشد،هرش و بتی هستند. هرمنوتیک نامتقارن، نیز از دیگر نحلههای عصر کنونی در تفسیر و فهم متون است. در مقاله حاضر، پس از بیان این مطالب، معانی »تفسیر« و »تأویل« از نظر آیتالله معرفت بررسی شده است. اهمیّت ساخت زبانی قرآن در ایجاد فرهنگ جدید اسلامی و تأثیر فضای ذهنی مخاطب در تفسیر مسائل دیگری است که کاوش میشود.
پس از بررسی تطبیقی این مسائل به نتایجی رسیدیم؛ از جمله: - 1 وجود روش عام در هر دو مقولهی مورد مطالعه وجود دارد. - 2 هرمنوتیک هرش از این جهت که شامل دو مرحلهی: عبور از معنای لفظی برای رسیدن به معناداری است انطباق قابل ملاحظهای با معنای »تأویل« از دیدگاه آیتالله معرفت دارد، که قائل به انتزاع مفاهیم عام از آیه است. لیکن برای متن معنای واحدی را ملحوظ میدارد که روش دستیابی به آن را ارائه نمیکند. - 3 هرمنوتیک نامتقارن با وجود قید ذهنیّتش، قائل به تفسیر و ترجمهی آزاد قرآن برای فهم و استفاده همگان است. بنابراین با وجود شباهتی که در نتیجهی آن با روش آقای معرفت وجود دارد، در روش به شیوهای متفاوت عمل میکند.
کلمات کلیدی: تفسیر متن، عمومیت در تفسیر، هرمنوتیک نامتقارن، فضای ذهنی مخاطب
.1 بیان مسأله:
یکی از مسائلی که از ابتدای ارتباط بشر با متون مقدس وجود داشته، مسئلهی فهم و ارتباط وی با آن متن مقدس بوده است. انسان معاصر عهد عتیق برای ارتباط با ماورای عالم ماده با متن مقدسی مواجه بوده است که همزمان به نگارش در میآمده است. به عبارت دقیقتر، عهد عتیق و قسمتی از عهد جدید که طی زمان تقریبی 1000 سال توسط نویسندگان مختلف به نگارش در آمد، گفتمان دینی مردمان آن زمانه را شکل میداد. با بیان دیگر میتوان این طور نتیجه گرفت که مفسران عهدین خود نویسندگان آن کتب بودند.قرآن از ابتدای نزولش به پیامبر اسلام - صلی الله علیه و آله - به عنوان متن و محور دین پیامبر خاتم، وزنهی اهل بیت - علیهم السلام - را به همراه داشت. لذا تفسیر این کتاب به دست آن بزرگان و با تعلیم ایشان به شاگردانشان انجام میشده است.
ظهور علوم جدید انسانی در عصر حاضر فتح باب جدیدی در عرصهی »تفسیر« بود؛ و زمینه را برای فعالیتهای بین رشتهای گشود. از جمله مبحث »هرمنوتیک« که آن را به به عربی به آن تاویل میگویند. و با تاویل اصطلاحی که ما در فارسی می گوییم هم متفاوت است. هدف این نوشتار پیجویی کشف رابطه و نسبتی فیمابین یکی از جدیدترین نحلههای هرمنوتیکی یعنی: »هرمنوتیک پست مدرن« با روششناسی تفسیر آقای معرفت، با رویکردی تطبیقی میباشد.بنابراین سؤال اصلی بحث این است که: وجوه اشتراک و افتراق واقعی روش تفسیر آقای معرفت با هرمنوتیک پست مدرن چه مواردی است؟ برای یافتن این پاسخ شایسته است به پرسش ذیل نیز پاسخ داده شود.تفاوتها و تشابههای دو مقوله فوق در پیشفرضها، عناصر، معیارها، روش، فرآیند و نتایجشان چیست؟
.2 از »هرمنوتیک« تا هرمنوتیک پست مدرن
هرمنوتیک کشف قواعدی است که به وسیلهی آن بتوان به تبیین و فهم معنا و مضمون نصوص دینی یا متون عرفی رسید. - بلاشر، 1380، ص - 7پیش از آنکه به دیدگاه »هرمنوتیک پست مدرن« بپردازیم، لازم است به پیشینهی این تفکر در »هرمنوتیک عام« توجه کنیم. دلیل این توضیح این است که، اغلب تفکرات هرمنوتیک مدرن، برپایهی آن است. برای مثال بتی1 به دنبال روشی عام برای علوم انسانی است، یا هرش2 گرچه تفسیر را شامل قاعده و قانون نمیداند، لیکن مدّعی اصلی فراگیر برای همهی متون از جمله، متون مقدس است. - رک، هرش، 1395، ص - 168هرمنوتیک عام، به دنبال تولید یک روش برای فلسفه، تفسیر و به طور کلی علوم انسانی بود. مشخصهی بارز آن توجه به عینیّت دادههای قابل دریافت از متن، در مقابل ذهنی بودن آن است. از نتایج این عقیده، باور به این مطلب است که »فهم« مقولهای فراتاریخی است.
بنیانگذار هرمنوتیک عام، فردریش شلایر ماخر، 1834-1768 - م - است. وی بر آن بود تا به جای استخراج قواعد تفسیر از روی تفاسیر ارائه شده و بر حسب موضوع، کاری که تا آن زمان باب بود، قوانین متن را با تأمل در خود فهم به دست آورد. - بلاشر، 1380، ص - 8 به نظر شلایر ماخر، تحقق معنا در گرو رابطهی متقابلِ اندیشه و ساختمان دستوری است. یعنی فهم کلام ارتباطی دوسویه با »زبان« و »امر واقع« در تفکر گوینده دارد. - همان، ص - 11 عنصر دیگری که در علم هرمنوتیک وی مورد توجه است،از» بطن زندگیِ« مؤلف معنا مییابد. هیدگر همین مقصود را با شیوهای متفاوت و اساساً تاریخی پی میگیرد. - همان، ص - 15با دیلتای - 1911-1833م - تأویل، معطوف به موضوعی با شأنیت عینی شد.
- همان - اهمیت این کار از نظر وی به سبب این بود که میتوانست علوم انسانی را به دانش به طور عینی و معتبر فراهم آورد. - همان، ص - 24 دیلتای با توجه به فهم تاریخی متن و تأویل آن معتقد است که معنا میتواند دارای انواع متفاوتی باشد، امّا این معناهای متفاوت همواره دارای نوعی اتصال و نسبت با همدیگر هستند و نمیتواند اینگونه نباشد. - همان، ص - 22 از نظر دیلتای فهم درون اصل دور هرمنوتیکی صورت میگیرد. دور هرمنوتیکی به این معناست که ما معنای کلمات را در جمله و معنای جمله را با درک معنای تک تک کلمات متوجه میشویم. - همان، ص - 21در قرن بیست با حضور هیدگر و شاگردش گادامر بحث تاریخمندی فهم تعمیق بیشتر یافت. - همان، ص - 23 گادامر تاریخمندی حاق در فهم، را مانع جداسازی گذشته از حال و آینده میدانست. - همان، ص - 25 این هر دو از پیروان »هرمنوتیک فلسفی« بودند که در مقابل »هرمنوتیک عام« قرار داشت. - پهلوان، 1386، ص - 42
.3 هرمنوتیک پست مدرن
در دوران معاصر تلاش زیادی صورت گرفتهاست تا برخلاف هرمنوتیک فلسفی، شیوه و راهکاری خاص برای دستیابی به فهمی یگانه ارائه شود. نمایندگان بزرگ این دوره »امیلیو بتی« و »اریک هرش« با نقد دیدگاههای هایدگر و گادامر سعی در احیای آموزههای تأویلشناسی کلاسیک دارند و
