بخشی از مقاله
چکیده
در میان آنها که فیالجمله حجیت و کارآمدی روایات را در تفسیر باور دارند، برای دستیافتن به احادیث معتبر تفسیری دیدگاههای گوناگون هست که به مبانی آنها برمیگردد. آیتاللهمعرفت قرآنپژوه برجسته این عرصه، در عناوین مختلف این باب دیدگاههایی ویژه دارد. افزون بر اصل کارآمدی احادیث معصومان در تفسیر و دلایل آن؛ اینکه در چه نوع موضوعاتی تفسیر با حدیث اعتبار دارد؛ اینکه سنخ آگاهی حاصل از تفسیر مأثور چیست؛ اینکه چه حدیثی، حدیث تفسیری محسوب است؛ اینکه احادیث چه بخشی از آیات را تفسیر کرده اند؛ اینکه حاملان روایات تفسیری چه کسانی هستند،... و از همه مهمتر اینکه راه نقد و تمحیص حدیث تفسیری چیست، وجوه متعددی است که در این حوزه از آثار آن بزرگوار قابل برداشت است.
نوشتار حاضر با عنوان "تحلیل دیدگاهها و مبانی آیتالله معرفت در کاربرد، دامنه و اعتبارسنجی روایات تفسیری" با جستجو در آثار مکتوب و استقصای آثار شفاهی ایشان در حوزه علوم قرآن و تفسیر ، به تبیین، تحلیل، مبنایابی و بررسی آنها میپردازد و اهم نتایجی که آشکار میکند عبارتست از اینکه آن مرحوم، برای حدیث تفسیری کاشفیت ذاتی قائل است و کارآمدی آن را منحصر به اموری نمیداند که اثر فقهی داشته باشد، معتقد است تمام قرآن توسط معصومان تفسیر شدهاست و تمام احادیث معصومان به نوعی تفسیر قرآن است، حاملان تفسیر مأثور اعم از معصومان هستند و نقل دانشمندان صحابه و برزگان تابعین هم در این باب معتبر است، به دلیل آسیبهای خاص روایات تفسیری، نقد و تمحیص آنها اهمیت ویژه دارد، نقد سندی این احادیث اهمیت درجه دوم دارد و در درجه اول نقد متن سودمند است، معیار اعتباری که نقد متن عرضه میکند عرضه به حجت عقول و محکمات کتاب و سنت است که حدیثی را کارآمد میکند که ابهامزا و معرفتافزا باشد.
مقدمه
اخبار حامل معارف دینی، به دلایلی که در مباحث حدیثشناسانه معین است، نیاز به نقد و تمحیص دارد. روایاتی که به نوعی بتوانند در ابهام زدایی و کشف قناع از لفظ آیات به کار مفسر بیایند هم مشمول این قاعدهاند و بلکه به دلایل آسیبهایی که به طور خاص دامنگیر آنهاست، لزوم تمحیص و علاج در آنها شدیدتر است. طبق تقسیم ثنایی، اخبار یا متواترند یا آحاد. خبرمتواتر ذاتاً علمآور و بینیاز از نقد و سنجش است. اخبار آحاد را هم اگر قرائن علم آور همراهی کنند، در بینیازی از نقد و بررسی ملحق به دسته اول هستند. پس تمام سخن در ارزیابی روایات تفسیری خبر واحدی است که چنین خصیصهای ندارد و غرض آنست که طی فرآیند تمحیص، آن خبر به حد اطمینان- آوری برسد و نصاب اعتبار را واجد و در غیر اینصورت از گردونه منابع تفسیر خارج شود.
کلماتی از بزرگان دین که در تفسیر آیات قرآن صادر شده است یا بنوعی میتواند در فرآیند تفسیر بهکار آید، حسب بعضی مبانی، برای دانش تفسیر بسیار مهم است. میانه دوسوی افراط و تفریط این مبانی، مراتبی بسیار هست. به بعضی از اخباریان منسوب است که جز احادیث معصومان ع، راهی به تفسیر قرآن نیست. مقابل این سوی افراط، جهت تفریط معتقد است آن احادیث، اگر بالاترین حد اعتبار را هم از نظر دانش حدیث واجد باشند، صلاحیت آن را ندارند که امروزه مفسر قرآن قرار گیرند. در این میانه برخی به اصل حجیت مطلق و تعبدی روایات تفسیری معتقدند اما دست پژوهش را از دامن تفسیر مأثور معتبر، کوتاه میبینند. دیگرانی درجههای خفیفتر و میانهای از حجیت برای آن روایات- به شرط اعتبار قائلند. میان آنها که فیالجمله حجیت و کارآمدی روایات را در تفسیر باور دارند، برای دست- یافتن به احادیث معتبر تفسیری دیدگاههای گوناگون هست که به مبانی صاحبان آنها در سطوحی ریشهایتر برمیگردد.
منابع تفسیر مأثور یا نقلهایی از بزرگان دین که ممکن است در تفسیر قرآن به کارآید، مجموعههایی کوچک و بزرگ از روایات هستند که مثل هر نقل دیگری باید نصاب اعتبار را به دست آورند. قرآنپژوهان و مفسرانی که به تفسیر مأثور توجه دارند، هریک منهجی در تعامل با این دست نقلها پیشنهادهاند. یکی از رایجترین این طرق، بررسی اسانید یا طرق نقل این روایات است. برخی دیگر مثل آیتالله معرفت، نقد سندی را کم فایده دانسته و معیار درجه اول را بررسی متنی قرار دادهاند.
دیدگاههای تفسیری این قرآن شناس برجسته فقید که نگارنده ده سال توفیق شاگردی ایشان را داشتهاست، علاوه بر آنکه از لابلای آثار ایشان در علوم قرآنی قابل اصطیاد است به طور مشخص از کتاب التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب و نیز کتاب بسیار ارزشمند تفسیر و مفسران که خود آن را تألیف مستقل از تألیف اول و بسیار بهتر از آن میدانست و از همه مهمتر - در موضوع این مقاله- از مقدمه ارجمندی که بر سلسله التفسیر الأثری الجامع نگاشتهاست، قابل برداشت است.
قرآن پژوهان و شاگردان بعد از او مقالاتی در این باب قلمی کردهاند. بعضی از صاحبان آثاری که به نوعی به تفسیر مأثور نزد آیت الله معرفت مربوطند عبارتند از:
آقای حیدر علی رستمی در این موضوع مقاله »بررسی گرایش روایی در تفسیر از دیدگاه آیت الله معرفت« را نگاشتهاست و در آن به نقاطی از جمله: تعریف دقیق سنت، یگانگی دیدگاه اخباریان و فقیهان در مورد جایگاه روایت در تفسیر قرآن، ملاک تفسیری بودن احادیث، کاربرد خبر واحد در تفسیر، لزوم و شیوه نقد و بررسی احادیث تفسیری پرداخته، این موارد را از دیدگاه آیتالله معرفت بررسیدهاست.
