بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مسائل مهم در علم الحدیث که دانشمندان اسلامی از دیرباز بدان پرداختهاند روش و چگونگی فهم حدیث است. آیتالله معرفت - ره - نیز در فهم احادیث روشی را اتخاذ کردهاند که هرچه بهتر ما را به مقصود حدیث راهنمایی میکند. ایشان معتقد هستند در اولین گام باید حدیث بودن متن ثابت شود و در این راستا به معرفی جاعلان حدیث و احادیث موضوعه می پردازند. ایشان گام دوم را پرداختن به مفردات و ترکیبات، برای بدست آوردن مراد استعمالی عنوان میکنند و برای رسیدن به مقصود اصلی گوینده که مرحله دیگراز فهم حدیث است آیت الله معرفت - ره - در این مرحله توجه به استعاره، کنایه، فهم احادیث در پرتو آیات قرآن، توجه به مطلق بودن حکم، توجه به کاربردهای متفاوت واژگان و تطورات معنای آنها ، توجه به احادیث متعارض و تشکیلاحادیث هم خانواده را برای فهم حدیث، لازم می دانند.
کلید واژه: فقه الحدیث، روش، آیت الله معرفت - ره - ، التفسیر الاثری الجامع.
-1 طرح مسئله
قرآن یکی از منابع شناخت اسلام و دستورات آن است. و چون خداوند تبیین و تفسیر کلامش را به سنت واگذارده است:…»وَسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ - «نحل - 44/و سنت از طریق احادیث وروایات بدست ما رسیذه احادیث پیامبر اکرم - ص - نیز درکنار قرآن دومین منبع شناخت اسلام بشمار می رود. پیامبر اکرم - ص - نیز، در سخنان خویش درموارد مختلف از جمله در حدیث متواتر ثقلین مارا به اهل ارجاع دادهاند و سنت قولی وعملی وتقریری ایشان نیز عمدتا در قالب احادیث وروایات در اختیار ما قرار گرفته است. در حوزه حدیث شیعه، شماری از عالمان، مانند مجلسی اول در روضه المتقین و مجلسی دوم در مراه العقول وفیض کاشانی درالوافی؛ به نکات مهم فقه الحدیثی پرداخته اند. یکی از معاصران که به مباحث فقه الحدیثی به طور مبسوط پرداخته، آیتاللهمعرفت - ره - است.
ایشان درتفسیر گرانقدرشان موسوم به »التفسیر الاثری الجامع « روایات را از منابع شیعی و سنی جمعآوری کرده و به نکات مهم فقه الحدیثی پرداخته است. ایشان علاوه بر تفسیریادشده در سایر آثار خودازجمله در کتاب »التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب« نیز به مباحث فقه الحدیثی چه درباره روایات فقهی و چه در مورد سایر روایات پرداخته است. چنین است که بررسی دیدگاههای آیتالله معرفت - ره - دربارهی روایات در تألیفاتش ازجمله در »التفسیر الاثری الجامع«تلاشی ارزشمند در فهم احادیث شیعه و اهل سنت، در همه حوزهها تلقی میشود.گفتنی است آیت الله معرفت - ره - روش فهم احادیث را بطور مستقل عنوان نکرده اند و این مباحث در آثار ایشان بصورت پراکنده عنوان شده است که ما به بررسی وارایه آن می پردازیم.ابتدا به مفهوم شناسی برخی از واژهها و ارتباط آنها با واژههای دیگر پرداخته و در ادامه روش آیت الله معرفت - ره - در فهم حدیث را می آوریم.
-2 معناشناسی فقه الحدیث واهمیت وجایگاه آن
فقه الحدیث، ترکیبی ازدو واژه »فقه« و »حدیث« است. فقه در لغت به معنای فهم عمیق و دقیق است - مصطفوی،1365، ج9،ص - 123 و حدیث، در اصطلاح، به گزارش قول، فعل و تقریر معصوم - ع - گفته میشود. - عاملی،1396،ص - 2 و منظور از ترکیب این دو، فهم درست و ژرف از گفتار و کردار و احیانا تقریر معصوم - ع - است که در قالب روایات در اختیار ما قرار داردحدیث در کنار قرآن، دومین منبع تشریع احکام و مرجع فقیهان والامقام است. اجمال آیات با حدیث تبیین میشود و عام آن تخصیص میخورد و در مواردی که قرآن به فرمودهی امیر مؤمنان علی - ع - »حمال ذو وجوه - «نهج البلاغه/نامه - 77/ است و معانی گوناگونی را برمیتابد باید راهی بهسوی سنت گشود و بدان استناد نمود تا حجت بر بیماردلان بهانهجو، کامل گردد و باطل گرایان ، از فتنهگری بازایستندواین از طریق شناخت وفهم صحیح احادیث میسور است.
در احادیث ائمه اطهار - علیهم السلام - نیز به اهمیت فقه الحدیث اشاره شده است. امام صادق - ع - از قول امام باقر - ع - چنین نقل میکنند: »یا بنی اعرف منازل الشیعه علی قدر روایتهم و معرفتهم ، فان المعرفه هی الدرایه للروایه و بالدرایات للروایات یعلو المومن الی اقصی درجات الایمان. انی نظرت فی کتاب علیٍجدتفوفی کتاب انَّ قیمه کل امری و قدره معرفت انَّ الله تبارکوتعالی یحاسب الناس علی قدر ما آتاهم من العقول فی دار الدنیا - «شیخ صدوق،1361،صص - 2-1؛ ای پسرم، مرتبهی شیعیان را به میزان حفظ روایات و شناخت آن بشناس، شناخت همان درک روایت است و مؤمن بهواسطهی فهم روایت به بالاترین درجات ایمان بالا میآید. من در کتاب علی - ع - دقت کرده، این حدیث را یافتم که: ارزش هرکس به میزان شناخت اوست. خداوند تبار و تعالی از مردم بهاندازهی عقلی که در دنیا به آنها داده است حسابرسی میکند.
این روایت ابتدا جایگاه شیعیان نزد رهبران معصومشان را به میزان پیوند معرفتی آنان با آموزههای حدیثی دانسته آنگاه وصول به مرتبه کامل ایمان را از طریق فقه الحدیث میسر دانسته و درنهایت بازده این معرفت را چنین بیان فرموده است که خداوند منزلت مردمان در قیامت را بر اساس خرد و اندیشهای که در دنیا به دست آوردهاند محاسبه میکند. امام صادق - ع - پس از عنوان اینکه:حدیث» تدریه خیرٌ من الفٍ ترویه - «همان،ص - 2 یک حدیث را خوب بفهمی بهتر ازآن است که هزار حدیث نقل کنی فهیمترین مردم را کسی میداند که توان فهم احادیث اهلبیت - علیهمالسلام - را یافته است: » انتم افقه الناس اذا عرفتم معانی کلامنا…، - همان،ص - 1 شما هرگاه معانی سخنان ما را بدانید فقیهترین مردم خواهید بود. از جمعبندی این سخنان به دست میآید که معرفت صحیح در پرتو فهم کلمات اهلبیت - ع - تجلی مییابد و انسان آن را به مدد فقه الحدیث کسب میکند.
-3 روش آیت الله معرفت - ره - در فهم حدیث
در ذیل به روش آیت الله معرفت - ره - در فهم و چگونگی کشف معنای حدیث اشاره میکنیم
1-3 توجه به حدیث بودن متن
مرحله اول در فهم حدیث قبل از هر چیزی اثبات حدیث بودن متن موجود است. در این زمینه آیتالله معرفت - ره - در بحث آفات تفسیر و روایات تفسیری مهمترین آسیب را در تفسیر اثری، فزونی وضع و جعل میدانند - معرفت،1379،ج2،ص. - 27ایشان در ادامه برای آنکه جعلیات و اسرائیلیات را بهعنوان حدیث نپنداریم افرادی را که دست به چنین عملی شنیعی میزدند را معرفی میکند و از باب نمونه مجعولاتی که از آنها نقلشده است را ارائه میدهد. بهاینترتیب با شناساندن این افراد و مجعولات آنها میتوان تقریباً به دیگر متونی که به دست ما از افراد موثق رسیده است اعتماد کرد و عنوان حدیث بر آنها جاری ساخت. ازجمله افرادی که آیتالله معرفت - ره - در کتاب خود »التفسیر الاثری الجامع« بهعنوان جاعلان حدیث معرفی میکند میتوان به احمد بن عبدالله جویباری، محمد بن تمیم سعدی فاریابی، محمد بن اسحاق عکّاشه غنوی، ابو عصمه نوح بن ابی مریم مروزی، مأمون بن احمد ابوعبدالله سُلمی و عبدالرحیم بن فاریابی اشاره کرد. - معرفت، 1387،ج1،صص - 189-185
