بخشی از مقاله
چکیده
در گنجینه بی انتهای ادب فارسی، همواره می توان گوهرهای ارجمندی را یافت، که یا ناشناس مانده اند و یا کمتر شناخته شده اند؛ از آن جمله ملامحمد صادقردستانی متخلّص به "روشن" شاعر، ادیبصحّاف،، عارف و خوشنویس عصر قاجار است. وی که سرشناسان قرن سیزدهم هجری بوده با بزرگان ادب و عرفان این عهد مراوده داشته و در اغلب تذکره های قاجاری از او یاد کرده اند. در این مقاله با مطالعه و گردآوری مطالب مهم درباره این چهره برجسته به معرفی و بازشناسی روشن اردستانی پرداخته شده است.
مقدمه
قرن سیزدهم دوره سبک بازگشت ادبی است که غالبا از سوی ادیبان درخور توجه و ارجی نیست و این نگاه غلط به بخشی از فرهنگ و ادب این سرزمین بسیاری از شاعران و نویسندگان این دوره را در محاقی بی پایان فرو برده است. حال آن که در آن زمان نیز شاعران قابل و توانمندی در عرصه ادبیات به ظهور پیوسته اند. ملامحمد صادق روشن اردستانی در این دوران رشد و نمو یافته است. وی شاعری مذهبی، با اعتقاد راسخو شدیداً علاقه مند و دوستدار ائمه اطهار - ع - بود. قصایدی هم که در مدح خاندان عصمت و طهارت سروده چون از روی کمال اخلاص بوده است، تأثیر عمیقی بر خواننده دارد. اشعار وی در مدح رسول - ص - و خاندان نبوت به تأسی از محتشم کاشانی است و توانسته با زیبایی خاصی قیام عاشورا را به تصویر بکشد. دیوان مدایح روشن "بستان السعاده " نام دارد که در میان آثار مشابه خود از اهمیت خاصی برخوردار است.
خاندان ملامحمد صادق روشن :
نیکان او نسل بعد نسل جزء علماء، عرفاء و مشاهیر عصر خود بودند که به شرح برخی از آنان می پردازیم : پیر جمال احمد اردستانی عارف، شاعر، مفسر، سیاح و به قول خود، عاشقی غریب و ناآرام و مؤسس سلسله پیرجمالیه از بزرگان صوفیه ایرانی است. این پیرشیعی مذهب در ده کچوسنگ از توابع اردستان به دنیا آمد. نیاکانش اهل علم و دین بودند و از شیراز به اردستان آمده بودند. تذکره ها نام پدرش را ذکر نکرده اند و خود پیرجمال هم درآثارش مطلبی ننوشته است.
کودکی و جوانی را در محله فهره اردستان گذراند. هنوز خانه ای بنام - - خانه علینقی - - یا - - عنقی - - در کوچه محمد شاهان بنام خانه پیر جمال نامیده می شود. در میان عارفان و شاعران پارسی گوی پیر جمال نام و آوازه ای فراگیر و والا دارد و با کمال تأسف باید گفت آنگونه که سزاوار و در خور منزلت این عارف است مقام و جایگاه وآثارش معرفی نشده است. او از جمله عارفانی است که به فراوانی سروده ها و نو شته هایش شهرت دارد. - 1 - به گفته رضاقلی خان هدایت پس از شیخ عطار به کثرت نظم و مزید مثنویات معارف آیات کسی از حال نمی تواند با وی برابری نماید. که در این مختصر از ذکر نام کتب ایشان صرف نظر می نماییم. - 2 - مولانا محمدصادق اردستانی فرزند محمد بنا به گفته آتشکده در سال 1054 قمری در اردستان متولد گردید.
او فیلسوف و عارف شهیر عهد صفویه به شمار می رود. این حکیم بزرگ در مدارس اصفهان به تدریس حکمت مشغول بود. قبر وی در تخت فولاد اصفهان به قبر آخوند پلی و آخوند پلویی معروف است. در بین مردم شهرستان مشهور است که هر کس شب جمعه ای به زیارت این عالم وارسته می رسید و فاتحه ای بر وی نثار می کرد، بر سرقبرش سینی پر از پلو جهت تناول حاضر می شد. - 3 - این حکیم عارف کتب فراوانی را تألیف کرده است که عبارتند از :
-1 رساله در تفسیر آیه نور -2 حاشیه بر شفا -3 رساله در وحدت وجود به عربی -4 رساله حکمت صادقیه -5 رساله در جعل -5 گفتاری به فارسی در پنج صفحه در مبدأ و معاد -6 اختیارات الایام و الساعه بالفارسیه یا "نیک و بد روزگار" -7 رساله تباشیر در عرفان -8 حواشی بر شفای ابوعلی سینا -9 کلید بهشت و غیره. این حکیم عارف در سال 1134 دار فانی را وداع گفت. - 4 - براساس نوشته حضرت پیرجمال در کتاب مرآه الافراد و همچنین نوشته یکی از پسران او در رساله فوائد در تصوف و با توجه به شجره نامه خانوادگی مولانا محمدصادق اردستانی از نوادگان وی، پیرجمال پنج پسر داشته است. - 5 -
- عمیدالمله و الدین معروف
- شیخ کریم الدین عبدالسلام
- خواجه شمس الدین محمد
- زین الدین علی
- کمال الدین محمد : کمال الدین محمد پسری بنام حاج محمد مهدی و او پسری بنام مولانا قاسم و او فرزندی بنام مولانا محمدصادق اردستانی مشهور به پلی یا پلوی بوده است.از ملامحمد صادق سه فرزند بر جای ماند به نامهای زیر :
-1 حاج محمد ابراهیم
-2 ملا محمد شفیع
-3 ملامحمد طاهر : در اصفهان سکنی گزیده و فرزندش شاعر مورد بحث در این مقاله ملامحمد صادق متخلص به روشن است. - 6 - این ملا محمد صادق شاعر، ادیبصحّاف،، عارف و خوشنویس بنام عصر قاجار است. او در اصفهان و در خانواده ای اهل علم، فضل،کمالات و معرفت به دنیا آمد. پدر روشن، ملامحمد طاهر چنان که یادآور شدیم نسل اندر نسل در کسوت روحانیت بودند. خانواده نجیب و اجداد شریف او از عرفاء، علماء، و مردان جلیل القدر به شمار می آمدند. روشن در چنین خانواده ای پای به عرصه وجود نهاد. او نه تنها در شعر تخلص روشن داشت بلکه در سیر و سلوک و طریقت نیز لقب روشن علی داشت. - 7 -
در همان اوان کودکی نزد اساتید مجرّب زمان به تحصیل علوم ادبی و عربی و کسب کمالات معنوی و عرفانی پرداخت. سرانجام از عرفاء کامل و شعرای مبرّز عصر خود شد. سپس به سفرهای زیارتی و اقامت در عتبات عالیات مثل کربلا و نجف اشرف اقدام نمود و بعد از آن گام در طریقمکه معظّمه و مدینه منوّره نهاد. مدت زمانی در آنجا سکونت گزید. در زمان کهولت یعنی در سال 1282 به تهران مراجعت و در این شهر اقامت کرد. به دلیل اشتراک در مشرب عرفانی و ادبی با رضا قلیخان هدایت طبرستانی مشهور به امیر الشعراء و پسر او علی قلیخان مخبرالدوله و رئیس تلگراف خانه کل کشور ایران و وزیر علوم و ناظم مدرسه دارالفنون دوستی و مرافقت گرمی پیدا کرد. - 8 -
پیشه و حرفه وی در مدت اقامت در تهران صحافی و وراقی بود. در اثر مهارت و شهرت به این کار عهده دار مجلد گری و شیرازه بندی کتابهای نفیس در دارالطباعه تهران شد. امور مربوط به چاپ و صحافی کتب دولتی را به عهده گرفت. - 9 - مهمترین کتب مرحوم هدایت را مانند روضه الصفای ناصری، ریاض العارفین و مجمع الفصحاء تصحیح و چاپ کرد. زمانی علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه خواست تا دیوان قاآنی را به چاپ برساند، از روشن اردستانی درخواست کرد که قصیدیه ای از قصائد خود را به او بدهد تا در دیوان قاآنی به یادگار مندرج نماید. روشن قصیده معروف غدیریه خود را به او تقدیم داشت و این قصیده در دیوان قاآنی به چاپ رسید و برخی به اشتباه گمان برده اند که آن قصیده از اشعار قاآنی است. مطلع آن قصیده چنین است:
رسانده باد صبا مژده بهار امروز ز توبه، توبه نمودم هزار بار امروز
سلسله طریقت عرفانی روشن :
روشن از اعاظم عرفای زمان خود و از فقرای سلسله نعمت اللهیه است و اسم طریقتش روشن علی بوده و در تصوف و عرفان مرتبتی بلند داشته است. - 10 - در دیوانش اشعاری در مدح محمدکاظم اصفهانی ملقّب به سعادت علیشاه قطب سلسله نعمت اللهی دارد. از آن جمله قصیده ای استوار و بلند بالا در تهنیت بازگشت مرشدش از سفرحج با مطلع زیر سروده است: فخر جهان، ولیّ زمان، قطب روزگار حج قبول یافت به توفیق کردگار ایمان و اعتقاد محکم او به اصول دین و شریعت اسلام در اشعاری که در مدح و منقبت ائمه اطهار سروده به روشنی و آشکاری نمایان است.
دیوان روشن :
دیوان شعرش مشتمل بر قصاید، غزلیات، مثنویات، رباعیات، ترجیع بند با مضامین دینی، مدح و منقبت اهل بیت عصمت و طهارت و مدایح مذهبی، عرفانی و مراثی است. یک شاعر دلبسته به ائمه اطهار - ع - بود.
