مقاله مولفه های تربیتی کار و فعالیت اقتصادی در نهج البلاغه

بخشی از مقاله

مولفه های تربیتی کار و فعالیت اقتصادی در نهج البلاغه

چکیده

هدف پژوهش حاضر تبیین مولفه های تربیتی کار و فعالیت اقتصادی در نهج البلاغه می باشدکه با روش توصیفی - اسنادی از نوع تحلیل محتوا انجام شده است. منابع تحلیل محتوا شامل منابع دست اول (نهج البلاغه) و منابع دست دوم (کتب معتبر، پژوهشها و تحقیقات مرتبط و نشریات و سایتهای اینترنتی) می باشد. از نظر امام علی(ع) کار و فعالیت اقتصادی از جمله عواملی است که به صورت مستقیم و غیرمستقیم در ساختار شخصیتی انسان نقش بسزایی دارد، از این رو ضرورت دارد که اصول و ابعاد کلی و مؤلفه های تربیتی از دیدگاه آن حضرت تبیین گردد. یافته های پژوهش به مهمترین اصول تربیت اقتصادی ؛ اصل اعتدال در کسب روزی و میانهروی در هنگام فقر و غنا ، اصل لازم و حتمی بودن تلاش برای تضمین (تأمین) روزی ، اصل شایسته سالاری و کفایت در انتخاب کارگزاران ، اصل توجه به تجارب کارگزاران در گزینش آنان ، اصل استقلال اقتصادی و مهمترین مولفه و ابعاد تربیتی شامل ؛ حرفه به منزله عمل عبادی، تقویت قوای جسمانی و معنوی انسان، تقسیم کار و تخصص گرایی عاملی ثبات و استمرار جامعه،کار به عنوان عاملِ زدایش فقر و خواری نفس، افزایش مهارتهای حرفهای عامل توسعه تولید ملی اشاره دارد.

کلید واژه ها : نهج البلاغه ، امام علی (ع) ، کار و حرفه ، اصول فعالیت های اقتصادی ، مولفه های تربیتی

مقدمه

کار از جمله عوامل تربیتی است که در شکل دادن شخصیت انسان - به نحو اقتضا - بسیار موثر است و از جهات مختلف تربیتی- به صورت مستقیم و غیر مستقیم – در شاکله تربیتی انسان نقش دارد. انسان با کار کردن فقط نقش اقتصادی و اجتماعی ایفا نمیکند ، بلکه خود را نیز می سازد و رشد می دهد. از اینروست که انسان از یک سو خالق و آفریننده و مدبر کار است و از دیگر سو مخلوق و آفریده و تربیت شده کار. کار در تمام وجوه شخصیت آدمی اعم از جسمانی، عاطفی و اخلاقی و عقلانی تاثیر میگذارد. لذت بردن از زندگی و سیر به سوی تعالی در پرتو کار و کوشش سالم و پاک و مفید و سازنده است و این لذت خود امری کاملا تربیتی و بستر شکوفایی استعدادهای کمالی انسان است ( دلشاد تهرانی،.(124 : 1379 با اذعان به این نکته که اقتصاد جهانی به نیروی مولد و انعطاف پذیر نیازمند است تا بتوانند با محیط پیوسته در حال تغییر خود را سازگار کنند. از این رو آموزشهای اقتصادی و فنی وحرفه ای به سبب ماهیت خود که نشات گرفته از خصیصه های بازار کار و اوضاع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حاکم برکشورهاست در هر کشور قلمرو و تعریفی ویژه دارد (نفیسی، .(31: 1381

فراهم کردن امکانات یادگیری و کار آموزی در سراسر زندگی افراد تنها راهی است که بدان طریق مردم را می توان با دانش و مهارت لازم با زندگی پر تغییر امروز تجهیز کرد . چنین دیدگاهی افزون بر نشان دادن اهمیت آموزشهای فنی و حرفه ای بر وجود اندیشه مدون و ساختار یافته در عرصه آموزش عمومی تاکید دارد (قاسمی پویا،.(1: 1389 در این راستا می توان اذعان کرد با اینکه تربیت حرفهای، بخشی از جریانها و نظامهای تربیتی را تشکیل داده است ولی در دوران معاصر، این مسأله توجه ویژه ای را به خود جلب کرده است. چنانکه گاه محور اساسی تعلیم و تربیت در نظر گرفته شده است. این امر، خود ناشی از اهمیتی است که مسائل اقتصادی در حیات اجتماعی ملل معاصر یافته است. اینک هر یک از جوامع به نحوی با مسأله توسعه روبرویند؛ جوامع پیشرفته در اندیشه حفظ و ارتقای سطح توسعهاند و جوامع عقب مانده در پی نیل به اصل آنند (باقری،.(1388 بنابراین دغدغه توسعه، از جمله مهمترین عواملی است که تربیت فنی و حرفه ای را کانون توجه قرار داده و آن را به یکی از عمدهترین مسائل تعلیم و تربیت بدل کرده است و حرفه گرایی با محور قرار دادن حرفه در تعلیم و تربیت، نظام تعلیم و تربیت را به صورت جریانی میبیند که باید محصول آن افرادی باشند که مهارت معینی را کسب کردهاند. این جهتگیری تحت عنوان (دستور کار مهارت آموزی) نامیده شده است (باقری،.(46: 1388 بنابراین بخشی از اهداف و مقاصد تربیت در رابطه با حیات اقتصادی است که به طور کلی اقتصاد در اسلام دارای ارزش و بهای ویژه ای است (فرمهینی فراهانی،.(197: 1390

میتوان پذیرفت که نهج البلاغه راهنمای اساسی در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی متناسب با هر عصری است و در طول تاریخ همواره منبع مهم تحقیق و پژوهش برای اندیشمندان بوده است و با تمام محتوای متعالی اش، چشمه ای جوشان در تنظیم حیات اجتماعی بشر است و عالمان و فرهیختگان هر روز که میگذرد بیش از پیش به نقش آن به عنوان قاعده ای اساسی و الهام بخش او واقف میشوند، از این رو بشریت میتواند با روی آوردن به آن و توجه نمودن به آن در زندگی فردی و اجتماعی و سایر ابعاد حیات بشری حال و آینده ی بهتری را برای خود و همچنین برای
عصرها و نسلهای پس از خود رقم زند و یکی از اهداف آن برای بشریت می توان به ضرورت وجود عنصری روشنگر و راهنمای همیشگی در جامعه اشاره کرد که این نکته را در حقیقت وجود خود دارا است. از آنجایی که هم اکنون با معضلاتی در حوزه تولید و اقتصاد مواجه هستیم در این راستا پژوهشهایی صورت پذیرفته از جمله اخوان کاظمی (1385) با عنوان "کار آمدی در آموزه های نهج البلاغه" ، باقری ( 1388) با عنوان "تربیت فنی و حرفه ای از دیدگاه

اسلام" و جمالی زاده ( 1388) با عنوان "جایگاه کار در زندگی انسان" و سیاوشی ( (1392 " بررسی مبادی معرفتی تربیت حرفه ای از دیدگاه آموزه های اسلامی، جستاری در مبادی تحول نظام آموزش و پرورش حرفه ای" را می توان اشاره نمود . ازآنجا که در پژوهشهای قبلی به مؤلفههای تربیتی کار و فعالیت اقتصادی از دیدگاه امام علی (ع) پرداخته نشده؛ این خلأ پژوهشی هنوز وجود دارد. بنابراین هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی و کنکاش دیدگاه امام علی (ع) در نهجالبلاغه، در باب اهمیت و جایگاه مولفههای کار و فعالیت اقتصادی با تاکید بر اصول و ابعاد تربیتی آن است.

سوالات پژوهش:

(1 اهمیت و جایگاه کار و فعالیت اقتصادی از منظر امام علی(ع) چگونه است ؟

(2 مهمترین اصول تربیتی از دیدگاه امام علی(ع) کدامند ؟

(3 مهمترین مولفه های تربیتی کار و فعالیت اقتصادی از منظر نهج البلاغه چیست؟

روش پژوهش:

روش پژوهش حاضر توصیفی تحلیلی از نوع تحلیل محتو ا است و طی آن مفاد خطبه ها، نامه ها و حکمتهای امام علی (ع) در نهج البلاغه مورد تحلیل قرار گرفته اند. منابع تحلیل محتوا شامل منابع دست اول (خطبه ها ، نامه ها و حکمتهای امام علی (ع) در نهج البلاغه) و منابع دست دوم (کتب معتبر، پژوهش ها و تحقیقات مرتبط و

نشریات و سایتهای اینترنتی) می باشد.

بررسی سوال اول پژوهش:

اهمیت و جایگاه تربیتی کار و فعالیت اقتصادی از منظر امام علی(ع) چیست؟

با توجه به اینکه بخشی از اهداف و مقاصد تربیت در رابطه با حیات اقتصادی است به طور کلی اقتصاد در اسلام دارای ارزش و بهای ویژهای است. شاید بعد از تقوای الهی کمتر مساله ای باشد که در قرآن و نهج البلاغه و سایر بیانات انبیاء به اندازه حرفه آموزی، کسب روزی حلال، تامین اقتصادی خانواده و مظاهر آن به آن پرداخته شده باشد (زهادت،.(1378 کار، جوهره آدمی است. با کار کردن، استعدادها و ظرفیت های وجودی انسان شکوفا میشود. تمدنهای عظیم بشری نیز با همه تنوع و تفاوتشان، حاصل کار و تلاش خستگی ناپذیر آدمیان است که میتواند به فرد منزلت اجتماعی ببخشد و توازن را میان فرد انسانی و جامعه برقرار سازد. با توجه به اینکه امور اقتصادی یکی از مهمترین موانع و مقتضیات تربیت آدمی است. تأمین درست نیازهای اقتصادی که در پرتو شغل وحرفه صورت می گیرد، در برنامه تربیت ایمانی از جایگاه ویژه ای برخوردار است (فرمهینی فراهانی،.(1390

کار و تلاش انسان عبادتی والا و جهادی گران سنگ است و همچون جهاد در راه خدا، تربیت کننده و عزت بخش است. به بیان امیر المومنان حضرت علی(ع) " شاخص فی طلب الرزق کالمجاهد فی سبیل ا... " ؛ جوینده روزی حلال همانند مجاهد در راه خداست (الطبرسی،ج .(13: 13 از امام علی(ع) در جای دیگر چنین روایت شده است که" ما غدوه احدکم فی سبیل ا... باعظم من غدوته یطلب لولده و عیاله ما یصلحهم"؛ درآمدن شما در آغاز صبح برای جهاد در راه خدا، از درآمدن آن کسی که برای تأمین زندگی خانواده خود کار و تلاش میکند بالاتر نیست. در منظر حضرت علی(ع) کار و تلاش شرافتمندانه و سازنده چنان بهایی دارد که ارزش و اجر جهاد در راه خدا بالاتر از آن نیست.

کار عامل حفظ کرامت و شخصیت انسانی است، کار علاوه بر تامین نیازهای مادی و بهبود وضع اقتصادی باعث حفظ کرامت شخصیت و حیثیت و تجلی ارزشهای نهفته در آدمی است . در سروده های منسوب به حضرت علی(ع) در این زمینه آمده است: سنگ از ستیغ کوهها بر دوش بردن، مرا خوشتر که منت کسانی برم که گویند کسب روزی ننگ است! ننگ در خواری خواهش است (امامی،.(1372 همچنین ایشان در نامه تربیتی خود به فرزندش امام حسن(ع) یادآور شده است: "و الحرفه مع العفه خیر من الغنی مع الفجور" ؛ کار همراه با پاکدامنی به مراتب از توانگری همراه با مرز شکنی ارزشمندتر و بهتر است ( نهج البلاغه، نامه.(31 کار باعث می شود شخص خود را برای خود و خانواده اش مفید و در محیط اجتماعی احترام ببیند. این انسان نیازمندیهای خود و خانواده خود و دیگران را فراهم می آورد و از این راه فقر و خواری را از خود دور می کند و شخصیت خویش را از هر پستی و حقارت بر کنار نگاه می دارد و از رضای خدا، احترام مردم، اعتماد به نفس، حیثیت خانوادگی و آرامش وجدان برخوردار می شود.

از منظر امام علی (ع)، کار وحرفه مایه رفاهت زندگی آدمی و مایه سامان یابی تربیت و سلامت اجتماعی است. امام علی (ع) به صراحت به مالک اشتر توصیه می کنند که کارکنان و کارمندانش را از نظر اقتصادی کاملا تامین نماید تا بستر رشد و تعالی شان فراهم گردد (دلشاد تهرانی،.(1382 آن حضرت درباره برنامه زندگی اهل ایمان چنین فرموده است: مومن را سه ساعت است؛ ساعتی که در آن با پروردگارش به راز و نیاز است، ساعتی که در آن زندگانی خود را کارساز است و ساعتی که در حلال و نیکو با لذت نفس دمساز است، و خردمند را نسزد که جز در پی سه چیز رود؛ زندگی را سروسامان دادن، یا در کار معاد گام نهادن، یا گرفتن کام از چیزهایی غیر حرام (نهج البلاغه، حکمت.(390 با توجه به اینکه شغل و حرفه یابی برای برطرف کردن نیازهای مادی انسان است، این ویژگی علاوه بر فایده های مادی و غیر مادی (روحی وروانی) برای زندگی انسان، می تواند پلی باشد برای عبور انسان از سطح زندگی مادی و پرداختن به امور دنیای غیر مادی یا اخروی و همین نکته است که می شود آن را در غایت گرایی خلاصه کرد.

با عنایت به مباحث مطرح شده در عرصه اقتصادی برای ثمره تربیت از دید امام علی(ع)، صفات و خصایصی است که به مواردی از آن اشاره می شود. طبیعی است که نخستین نکته در این حوزه توجه به کار و تولید است که در نقشه کلی حیات، مساله ای مهم است و سعادت آخرت بدون آن تامین شدنی نیست (نهج البلاغه،حکمت.(142 انسان تربیت شده مکتب علوی کسی است که برای تامین معیشت ناگریز است بخشی از اوقات خود را به کار اختصاص دهد "وساعه یرم معاشه" (نهج البلاغه،حکمت ( 382 و در طلب حلال باشد " وطلبا فی الحلال" (نهج البلاغه،خطبه (184 از بیکاری، حتی اگر یک ساعت باشد گریزان است، البته او می داند روزی هر کس به خود او می رسد (نهج البلاغه،حکمت(261 از نعمتهای دنیا آنچه سراغ او می آید بهره مند می شود و از آنچه که از او روی بر تافته روی گردان است (نهج البلاغه،حکمت .( 387 انسان تربیت شده مکتب علوی کار می کند ولی نه آنگونه که کار دنیا او را از آخرت باز دارد. او سعی می کند برای آخرت کار کند و این کار برای او بهره دنیوی خواهد داشت (نهج البلاغه،حکمت(261 و تنها به کار شرافتمندانه می پردازد (نهج البلاغه، نامه .(31 او مال را با چشم طمع نمی نگرد چرا که بر تن کردن جامه طمع ، سبب زبونی است (نهج البلاغه،حکمت .(2 آرزوهای مالی او تعدیل شده است زیرا می داند که آرزوها چشمهای دیدن را

کور می کند (نهج البلاغه،حکمت، .(267 او به روزی رسانی خدا راضی است و بر آنچه که از دست می رود اندوهگین نمی شود (نهج البلاغه، حکمت.(341 او می داند کسی که با میانه روی زندگی کند به نیازمندی نمی افتد (نهج البلاغه، حکمت .(140

بررسی سوال دوم

مهمترین اصول تربیت اقتصادی ازدیدگاه امام علی(ع) کدامند ؟

در جهان بینی اقتصادی از نظر حضرت علی(ع) بسیاری از اصول کلی رفتارهای اقتصادی معنا و مفهومی پیدا می کنند که در جهت گیری و شکل دهی رفتارهای فردی و جمعی تاثیر بسزایی دارند، که برخی از آنها عبارتند از:

(1اصل اعتدال در کسب روزی و میانهروی در هنگام فقر و غنا

غنای کافی و زندگی بر اساس میانهروی و آزاد بودن از اسارت فقر از یک سو و ثروتاندوزی از دیگر سو، مطلوبترین مقتضی اقتصادی تربیت است. امام علی (ع) در این زمینه می فرماید: "علیکم بالقصد فی الغنی والفقر"؛ بر شما باد به میانهروی در فقر و غنا و یا میفرماید :"ما مال من اقتصد" ؛ آنکه میانهروی گزید درویش نگردید (نهج البلاغه،حکمت.(140 همانطور که فقر میتواند مانع رشد و تکامل آدمیگردد، ثروت اندوزی و افزون خواهی نیز میتواند انسان را به سوی تربیت حقیقی باز دارد و لطافت وجود آدمی را بگیرد و دین را تباه سازد. امیر مومنان (ع) در این باره می فرمایند اگر انسان به مال داری رسد، توانگری وی را به سرکشی وادارد (نهج البلاغه،حکمت(108 و فزون خواهی انسان را به خود مشغول می سازد و به صورت عاملی غفلت زدا و اعتدال زدا عمل مینماید و نقش بازدارنده در تربیت دارد. آنچه از نظر اقتصادی در زندگی آدمی بهترین مقتضی رشد و تعالی و تربیت حقیقی است غنای کافی است، یعنی تأمین همه نیازهای اساسی آدمی به طور معقول و معتدل به گونهای که افراد زندگی آبرومند و متناسب داشته باشند و این تأمین همه جانبه و توأم با قناعت و مناعت امنیت و رفاهت و کرامت لازم برای شکوفایی تربیت حقیقی او را فراهم می آورد (فرمهینی فراهانی،.(203 :1390 با عنایت به مباحث مطرح شده در نهج البلاغه از انسان خواسته میشود که برای کسب روزی حرکت کند و در پی به دست آوردن روزی حلال باشد و در این امور تلاش بیش از اندازه ننماید و خود را گرفتار نسازد، یعنی همواره اعتدال را مراعات نماید.

(2 اصل لازم و حتمی بودن تلاش برای تضمین (تأمین) روزی

اهمیت کار و تلاش در اسلام به اندازه ای است که پیشوایان معصوم، همواره بر لزوم آن تأکید دارند. حضرت علی(ع) در فرازی از سخنان گهربار خویش در نهج البلاغه، ضمن بیان تضمین روزی از ناحیه ی خداوند بی همتا، انسان را به کار و تلاش فراخوانده و در این باره به زیبایی می فرماید: خداوند روزی شما را ضمانت کرد و شما را به کار و تلاش امر فرموده است، پس نباید روزی تضمین شده را بر آنچه واجب شده مقدم دارید. با اینکه به خدا سوگند، آنچنان نادانی و شک و یقین به هم آمیخته است که گویا روزی تضمین شده بر شما واجب است و آنچه را که واجب کرده اند تکلیفش را از شما برداشته انداز. سخن حکیمانه ی مولای متّقیان علی(ع) استفاده می شود که کار و تلاش

برای اداره ی امور زندگی امری است واجب و ضروری که هرگز نمی توان آن را در زندگی به دست فراموشی سپرد. T5حال اگر انسان در زندگی دست از تلاش و کوشش برداشته و تنها در انتظار لطف و عنایت حضرت حق تعالی باشد، بی تردید با مشکلاتی مواجه شده و از عهده ی مخارج زندگی برنخواهد آمد. حضرت علی( ع ) در این راستا T5در نهج البلاغه با صراحت به پیوستگی متقابل کار و تلاش و تضمین روزی اشاره دارند: ای فرزند آدم، امروز برای روزی فردا غمگین مباش زیرا اگر فردا از عمر تو باشد خداوند روزی تو را می رساند (فرمهینی فراهانی،.(1390

(3 اصل شایسته سالاری و کفایت در انتخاب کارگزاران

از ویژگیهای حکومت اسلامی و علوی آن است که مناصب بر اساس لیاقت و شایستگی تقسیم می شود . از امام تا دیگر مسولان وکارگزاران ، باید با کفایت ترین افراد برای کار انتخاب شوند. در حقیقت امام ( ع) انتخاب اصلح را به معنای عادلانه ترین طریق گزینش کارگزاران می داند و عدالت ایجاب می کند تواناترین و با کفایت ترین و با تجربه ترین افراد در کسب موقعیت ها و مراتب عالی از سایرین اولی باشد (اخوان کاظمی،.( 1386 امام در نامه های خود به استاندارانش مکرر یاد آوری می فرمود : افرادی را به عنوان کاتب ، کارگزار ، قاضی و... انتخاب نمایند که از توانایی و لیاقت بالایی برخوردار بوده و بر اساس عدالت گزینش شده باشند، به گونه ای که ا مکان دستیابی به بهتر از آنان وجود نداشته باشد.
در این راستا امام (ع) معتقد به سازماندهی، تقسیم کار و کار ویژه گرایی به عنوان ملزومات کارآمدی و کاردانی کارگزاران است و بر این باور می باشد که در نظام کار آمد مدیریتی در قالبی سازمان یافته، برای هر کس حرفه ویژه و تخصصی در نظر گرفته شده و عدم خویش کاری باعث ناکار آمدی و تضییع توانایی ها و بازده می گردند (نهج البلاغه، نامه.(53 همچنین امام علی (ع) مذاکره با اهل فن و دانشمندان را مایه توسعه و عمران و اصلاح دانسته و زمامداران را به این گفتگوها تشویق می نماید (نهج البلاغه، نامه (53، به همین جهت در نهج البلاغه یکی از شروط مبنایی کفایت و کاردانی معرفی شده است. آنچه که در این جا مهم است و باید بدان توجه شود، این است که در منشور حکومت امام علی علیه السلام به این اصل حیاتی و سرنوشت ساز تصریح شده است که هر کاری باید به کسی که متخصص آن است واگذار شود. بنابراین در این زمینه باید مهندسین و برنامهریزان اقتصادی و اجتماعی خصوصاً در جوامع دینی که اساس و پایه زندگی مردم بر اساس اعتقادات و باورهای مذهبی و دینی شکل گرفته و دارای فرهنگی پایدار و ثایت هستند، از اهمیت ویژهای برخوردار است.

(4 اصل آزادی برای کسب وکار

آزادی کار و انتخاب شغل دو رکن پایدار هستند که امیرمومنان مورد تامل و توجه کامل قرار داده است تا بنای تربیت حرفه ای را بر آن دو پایه گذاری کند. در برنامه امام علی(ع) هیچ کس و هیچ نیرویی به هر گونه که باشد نمی تواند فرد را به یک کار خاصی مجبور سازد و حرفه ای را که با ذوق و علاقه اش موافق نیست بر او تحمیل نماید، حتی در آن روز که خود آن بزرگوار حاکم مسلمین بود، اجبار و اکراه به حرفه را به هیچ وجه و در هیچ حالی صحیح نمی دانست.حضرت در آن زمان که حکومت مسلمین را عهده دار بود روزی اهل یکی از استانهای تحت حکومتش، نزد حضرت آمدند و گفتند در ایالت ما نهری است که گذشت روزگار آن را پر کرده است. اگر مجددا آن را حفاری کنند برای اهل آن ولایت موجب برکت بزرگ خواهد شد. گفتند ما از شما خواهش می کنیم به استاندار خودتان در آنجا دستور دهید که در حفاری این نهر قدیمی از نیروهای ما کمک بگیرد. امام از این پیشنهاد بسیار خوشحال شدند و آنها را به این اندیشه مرحبا گفتند و در نامه ای به استاندارش (فرض بن کعب) خواست که کار حفر نهر را شروع کند و در این