بخشی از مقاله
چکیده :
طرح هادی روستایی یکی از بنیادی ترین اقداماتی است که با هدف توسعه روستایی در ایران اجرا شده است. با توجه به روند اجرای این طرحها، ارزیابی آنها برای برنامه ریزی توسعه روستایی ضروری است. هدف از انجام این پژوهش، نقش طرح هادی در توسعه کالبدی ، اجرای طرح هادی اجراشده در روستای کشکوئیه می باشد .
پژوهش حاضر از نوع کاربردی و روش آن توصیفی تحلیلی و پیمایشی است. برای وگردآوری اطاعات از روشهای میدانی و اسنادی کمک گرفته شده است و براساس آن، اطلاعات روستای کشکوئیه که در قالب 120 پرسشنامه براساس فرمول کوکران در منطقه گردآوری شده است.
نتایج نشان می دهد که معابر روستایی و مسکن روستایی با داشتن بالا ترین میانگین ها 2/79 و2/86 پس از تهیه و اجرای طرح هادی تاثیر بیشتری بر توسعه کالبدی روستا ها داشته است و متغیر های نظارت بر نحوه ساخت و سازبا میانگین 2/99 ،نحوه ی دسترسی به معابر با میانگین 2/92و سهولت در رفت وآمد با میانگین 2/73 بیشترین تاثیر را بر توسعه کالبدی روستاها داشته است. روشن ساختن زوایای پنهان اجرای طرح هادی و واکاوی آثار کالبدی در مناطق روستایی و عدم توجه مسئولان به اجرای طرح هادی و عدم اطلاع روستاییان از تهیه و اجرای طرح های هادی از چالش های پژوهش حاضر محسوب می شود.
مقدمه :
در زمینه مطالعات روستایی نظریه ها و دیدگا ه های مختلفی وجود دارد که چهار نوع آن عمومیت بیشتری دارد :دیدگاه اکولوژیک،دیدگاه کالبدی -فیزیکی ، دیدگاه مرکزیت یا بررسی مناسبات بیرونی و در نهایت دیدگاه کارکردی و اطلاعات لازم را برای برنامه ریزی و طراحی پروژه ها و طرح ها و برنامه های بعدی دراختیار سیاست گذاران قرار می دهد
عرصه های روستایی در کشورمان به عنوان یک واقعیت مکانی - فضایی برآیندی از تعامل مولفه های متفاوت اکولوژیکی ،اجتماعی ،فرهنگی ،سیاسی و کالبدی می باشد - ازکیا وغفاری،1383، - 47 بستر طبیعی یک سکونتگاه و تغییرات ایجاد شده در آن مانند ساختمان ها، خیابان ها، تسهیلات و تأسیسات عمده به عنوان عناصر کالبدی اشغال کننده ی فضا محسوب می شوند
طرح هادی یا به عبارتی طرح جامع توسعه روستایی، راهنمای مصوبی برای هدایت عملیات سازندگی و آبادانی در روستاها ، با آگاهی از وضعیت فرهنگی ، اقتصاد و اجتماعی آن است
مهیا نمودن عناصر کالبدی مناسب و تأمین تسهیلات لازم زندگی متناسب با شرایط زمان از عوامل اصلی ماندگاری مجتمع های زیستی به ویژه در مناطق روستایی می باشد. افزایش تدریجی نابرابری های شرایط زندگی بین نقاط شهری و روستایی از دهه ی 1340 به بعد، جریان مهاجرت های روستا به شهر را در کشور به وجودآورد
طرح هادی به عنوان یک متغیر بیرونی، وارد سیستم روستا می شود، بر ساختارهای روستا اثر می گذارد، این ساختارها شامل ابعاد چهارگانه فیزیکی کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی روستا است، طرح هادی با مبنای تغییر و تحول در ساختار فیزیکی کالبدی بخشی از فرایند توسعه روستایی به شمار می رود. زیرا خطوط اصلی این طرح ها در قالب تغییرات بیرونی یا کالبدی روستا خلاصه می گردد. بنابراین تنها در قالب این تغییرات نمی توان به توسعه دست یافت و تنها به وضع مطلوب در ابعاد مختلف منجر می گردد.
رویکرد توسعه فضایی - کالبدی روستا، رویکرد غالب در برنامه های اول و دوم توسعه بوده واین رویکرد ساخت فیزیکی - کالبدی روستاها را متناسب با شرایط تحول وتوسعه جامعه روستایی نمی داند و لازمه تحول وتوسعه روستایی را تحول در ساختار کالبدی وفیزیکی آن می داند. بدین سبب در این مقطع حرکت های اولیه در خصوص تهیه و اجرای طرح های کالبدی، طرح های هادی یا بهسازی روستاها که هدف آن توزیع بهینه خدمات ونیز ایجاد کالبدی مناسب به منظور فراهم کردن بستری برای بهبود جریان توسعه اقتصادی - اجتماعی در روستا بود، که به صورت جدیتر مورد توجه قرار گرفت.
ممکن است هدف از ارزیابی بررسی وضع موجود، گذشته و آینده باشد یا هدف، بررسی نتایج یک طرح، برنامه، سیاست مشاخص و نظایر اینها در وضع موجود، گذشته و آینده باشد بنابراین، هر ارزیابی با تعیین اهداف کلی شروع می گردد که عنوان آن را مشاخص می کند. ازنظر زمانی، ارزیابی به ارزیابی قبل از اجرای طرح، ارزیابی در حین اجرای طرح و درنهایت، ارزیابی بعد از اجرای طرح تقسیم می شود
تجارب حاصل از اولین طرح هایی که به منظورسازماندهی کالبدی روستاها در سال 1362 با عنوان طرح های روانبخشی، به صورت موردی در چند استان کشور تهیه شد؛ در سال 1367 ، منجر به برنامه ای گسترده و فراگیر، برای تهیه ی طرح های هادی روستایی در ایران گردید - Ahmadi, 1995 - به طوری که از سال 1367پایان سال 1385 برای بیش از 16440 روستا تهیه و دربیش از 7670 روستا به اجرا درآمد ه است .
طرح هادی روستایی، با در پیش گرفتن رویکردی مبتنی بر محوریت تحولات کالبدی در توسعه ی روستاها - Papoli Yazi, 2002 - اولین طرح هایی که به منظور سامان دهی کالبدی روستاها در سال 1362 به عنوان طرح های روان بخشی به صورت موردی در چند استان تهیه شد و در سال 1363 منجر به برنامه های گسترده به عنوان طرح هادی روستایی در ایران گردید به طوری که تا فروردین سال 31149 1393 طرح هادی در روستاها تهیه شده و ازاین تعداد13584طرح به اجرا در امده است ودر استان کرمان تاکنون 1472طرح تهیه شده و ازاین تعداد 753طرح به اجرا در امده است
حال با تهییه و اجرای طرح هادی در روستاهای کشورمان و توسعه و گسترش عرصه های روستایی این سوال مطرح می شود که آیا اجرای طرح هادی برتوسعه کالبدی روستا موثر است برای پاسخگویی به این پرسش باید ابعاد مختلف توسعه کالبدی را بررسی و ارزیابی نمود که آیا اجرای طرح هادی برهریک از ابعاد توسعه کالبدی تاثیر داشته است؟
مبانی نظری و پیشینه تحقیق :
همچنان که محیط طبیعی، از اجرای پروژه های جرایی دهگانه اثر می پذیرد؛ متقابلا ، بر آن اثرگذار نیزهست. ارتباط انسان با محیط طبیعی در روستا، متفاوت باشهر است . معیشت روستاییان، در پیوند عمیقی بامحیط زیست قرار دارد . به علاوه، شکل گیری محیط مصنوع در روستاها، چه در واحدهای مسکونی و چه دربافت، به روشنی متأثر از محیط طبیعی آنها است این امر، مؤید حساسیت غیر قابل انکار
نقش محیط طبیعی روستاها، در طر ح های توسعه ، همچون طرح های هادی روستایی است . اما، از سویی دیگر،مداخله - ی مستقیم در فرآ یند شکل یابی سکونتگاه ها ی روستایی کشور، مقوله ای تؤام با مخاطرات بالقوه برای, روستاها ارزیابی می شود . 3 چنانکه، نتایج - Raheb2008 - چنانکه، نتایج این مداخله ها، شامل طرح های بهسازی-نوسازی و طرح های هادی ، چندان مطلوب، ارزیابی نشده
در شرح خدمات طرح های هادی روستایی اهمیت لازم به این گونه مطالعات داده نشده و مشاوران و کارشناسان تهیه ی طرح ها، اغلب به عنوان یک مسئله فرعی، از آن .عبور کرده اند - Sartippy - Pour,2003 مثبت طرح و عدم رعایت و اجرای مسائل زیست محیطی را از ابعاد منفی طرح هادی می داند.
برموفق بودن اجرای طرح هادی در بهبود وضعیت کالبدی و اجتماعی روستائیان تأکید کرده اند. رویکرد طرح ها به مقاوم سازی، در مقوله ی مسکن روستایی خلاصه می شود . حال آن که بافت روستاها، می تواند اثرات چشمگیری بر کاهش آسیب پذیری سکونتگاه های روستایی داشته باشد
این امر، هرچند به طور مستقیم در روستاها موردتوجه قرار نگرفته است؛ اما، با کاهش تراکم بافت، ضمن تعریض معابر، و همچنین، تسهیل تردد، به کاهش آسیب پذیری روستاها در مقابل زلزله، یاری رسانده است. - - HFIR, 2007 مسائل مربوط به روستا و توسعه روستایی از جمله مسائلی است که از دیرباز ذهن مسؤ لان کشور را به خودمشغول داشته که امری طبیعی و منطقی به نظر می رسد؛ زیرا بخش عمده ای از جمعیت کشور در روستاها سکونت دارند. اگرچه تغییر نسبت جمعیت شهری به ضرر جمعیت روستایی رقم خورده است، هنوز حدود 31درصد جمعیت کشور در روستاها زندگی می کنند که این وضع ضرورت توجه به این بخش از مردم کشور است.
از منظر جغرافیایی پدیده های جغرافیایی دارای دو بعد محتوا و کالبد هستند محتوا همان خصوصیات اقتصادی ،اجتماعی و کالبدی همان ویژگی های ظاهری و فیزیکی است .محتوا و کالبد با یکدیگر ارتباط دارند و بر یکدیگر تاثیر می گذارند و متناسب با هر کالبد محتوای ویژه ای شکل می گیرد
امروزه تاکید بر اجرای طرح های توسعه روستایی جهت امروز و آینده بدین خاطر است که دیگر امکان ندارد بدون برنامه ریزی همه جانبه در بهره برداری از منابع طبیعی، نظام جامعه ها بتواند به اهداف تعیین شده خود در برنامه توسعه اجتماعی و اقتصادی نزدیک شده و به خود کفایی اقتصادی برسد
در فرایند برنامه ریزی توسعه روستایی، ابعاد کالبدی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. برنامه ریزی توسعه کالبدی، برنامه ریزی ساختار کالبدی یک حوزه روستایی است. کاربری زمین، ارتباطات، تأسیسات وتجهیزات زیربنایی و رفاهی عمومی و غیره در روستاها را می توان از جمله مقوله ها ی برنامه ریزی کالبدی برشمرد
در واقع طرح هادی طرحی است که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود، میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف را بر حسب مورد در قالب مصوبات طرح های ساماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی یا طرح های جامع ناحیه ای تعیین می نماید
بعضی از اهداف طرح هادی روستایی عبارتنداز: فراهم آوردن زمینه های لازم برای بهبود محیط سکونتگاه و ایجاد خدمات زیستی ، محیطی و عمومی ؛هدایت توسعه کالبدی روستاها؛ فراهم آوردن زمینه های عمران و توسعه روستا و تأمین عادلانه امکانات، باتوجه به شرایط فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و با عنایت به طرحهای بالادست، نظیر طرح ساماندهی و طرح جامع شهرستان
نخستین پژوهش درزمینه بررسی اثرا اجرای طرح هادی مطالعه ای است که با هدف بررسی آثار اقتصادی اجتماعی -اجرای طرحهای بهسازی در استان همدان انجام گرفته است. ازنتایج این پژوهش می توان به رضایت روستاییان از اجرای طرح،ایجاد مشاغل تجاری خدماتی در روستا، بهبود وضعیت ارتباطات و احداث یا بازسازی ساختمان ها، طولانی شدن انجام عملیات بهسازی و تأثیر اندک طرح در کاهش مهاجرت ها اشاره کرد - وثوقی - 1368 همچنین طرح هادی روستایی مهم ترین ابزار مدیریت توسعه روستایی در ایران است وعمدتاً ماهیت کالبدی و فیزیکی روستا راموردتوجه قرار می دهد و بخش عمده قابل اجرا و اجراشده طرح های هادی روستاهای کشور نیز جنبه کالبدی دارند
حق پناه و دهقانی - - 1388 پیشرفت نسبی زندگی مردم در ابعاد کالبدی را از نتایج معاونت عمران روستایی بنیاد مسکن در پژوهشی اظهار کرده است که طرح های هادی روستایی نه تنها ازلحاظ محیطی کالبدی، بلکه ازنظر اقتصادی و اجتماعی روستاها را دگرگون می کنند رویکرد توسعه فضایی و کالبدی روستا، رویکرد غالب در برنامه های اول و دوم جمهوری اسلامی بوده است.
این رویکرد ساخت فیزیکی و کالبدی روستاها را متناسب با شرایط تحول و توسعه جامعه روستایی نمی داند و لازمه تحول و توسعه روستایی را تحول در ساختار کالبدی و فیزیکی آن می داند. از سوی دیگر برای دست یابی به نظام خدمات رسانی کارآمد و پوشش گسترده خدمات در سطح تمامی نقاط روستایی بر رسیدن به نظام سلسله مراتب نواحی روستایی تأکید می شود و برای رسیدن به این دو هدف، تهیه و اجرای طرح های هادی نقاط روستایی و طرح های بهسازی در سطح نواحی روستایی به منظور توزیع بهینه خدمات و نیز ایجاد کالبدی مناسب برای بهبود جریان توسعه اقتصادی و اجتماعی در روستا موردتوجه قرار می گیرد
