بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از روش های تربیتی صحیح، از اصول و مبانی مهمی است که همه ی دست اندرکاران مسائل تربیتی باید به آن توجهی وافر کنند زیرا: »دنیای امروز، دنیای به کارگیری روش ها و بهره گیری از راه کارهاست.« امام رضا - ع - در این باره چه زیبا فرموده اند: »هر کس در پی کاری از راه و روش آن رود، نلغزد، گر بلغزد؛ راه کار رهایی اش نیز بیابد.« - بحارالانوار،ص . - 340تربیت دینی به شناخت آموزههای دین، تبدیل این شناختها به باورهای قلبی و به کاربستن این باورها در رفتارهای فردی و اجتماعی تعریف شده است. شناخت روش در به کارگیری تربیت دینی امری حائز اهمیت می باشد که با به کاربستن این روش ها می توان به تربیتی مناسب از حیث معنوی و دینی دست یافت. در این مقاله به بیان روشهای تربیت دینی از دیدگاه قرآن و متخصصان تربیتی پرداخته شده و در ادامه به ضرورت نوآوری در این روشها و برخی آسیب های موجود هم اشاراتی شده و در پایان هم نتیجه گیری و پیشنهاداتی در خصوص روش های تربیت دینی ارائه شد. روش جمع آوری مباحث این مقاله به روش توصیفی با استفاده از تحلیل محتواست.
کلمات کلیدی : تربیت ،تربیت دینی، دیدگاه قرآن و متخصصان، نوآوری و آسیب در روشها.
مقدمه
در جهان کنونی، رفتار انسانی در قالب فن آوری رفتار و مهندسی ژنتیک شکل میگیرد، زندگی اخلاقی بشر در اثر تزلزل نظام های ارزشی و انحلال مبانی مقدسات مورد تهدید قرار گرفته، پایدارترین عقاید دینی از وی گرفته شده، اندیشه های مکانیکی و عاریتی جایگزین آن گردیده و انسان با بحران های گوناگون درونی و بیرونی مواجه شده که مهمتر از همه بحران معرفت دینی و بدتر از آن، بحران تربیت دینی است - کریمی ،1374ص. - 17-16 شیوه ها و روش های تربیتی این امکان را به مربیان می دهد که با اتخاذ و انتخاب بهترین وسیله ها، سرعت و دقت بیشتری به حرکت تربیتی انسان ببخشند - احمدی، . - 1364
هر آینه مربیّان بزرگ بشری را نیز با روش تربیتی خاص خود می یابیم: »قل هذه سبیلی أدعو إلی الله علی بصیره أنا و مناتّبعنی.« - یوسف: - - 108حسینی، . - 1379 چون »کشش درونی« به تربیت راستین - به عنوان یک استعداد درگوهر و سرشت آدمیزادی - وامدار یک »کوشش بیرونی« نیز هست - تا در صحنه عمل و کارزار بتوان با گزینش شیوه های درست، به هویدا شدن هدایت فطری و شکفتن خویشتن انسان امیدوار بود - ؛ پس هیچ مربی ای را نمی یابیم که بی روش و به صورت مطلق بدون ابتغاء اسباب و وسیله ای خاص، در این مسیر قدم گذارد که فرمود: »یس و القرآن الحکیمإنّک لمن المرسلین علی صراط مستقیم.« - یس: - - 4 -1جوادی عاملی،. - 1366
مفهوم روش و تربیت دینی
واژه دین در لغت به معنای کیش، آیین و شریعت است - دهخدا، . - 1318 تربیت دینی به معنای فعالیتهای نظام مند و برنامه ریزی شده نهادهای آموزشی جامعه به منظور آموزش بینش، منش وآموزه های دین به افراد است به گونه ای که در عمل نیز به آنها پایبند باشند - داوودی ،1384،ص. - 16 همچنین تربیت دینی را می توان فرآیندی دانست که در ضمن آن تلاش میشود تا با بهره گیری از آموزههای دینی، زمینه ای فراهم شود که متربی در جهت رشد و شکوفایی استعدادهای فطری و دینی گام بردارد - ماهروزاده،185،ص . - 36 در بیان معنا و مفهوم روش می توان گفت ، روش در لغت به معنای مفهوم طرز، طریقه، قاعده، قانون، راه، هنجار، شیوه و اسلوب آمده است - هخدا،1376،ص. - 10904 روش، راه و طریقهای است که میان اصل و هدف امتداد دارد و عمل تربیتی را منظم و موصول به هدف و منظور مربی میکند - هوشیار ،1374،ص . - 22
ضرورت و اهمیت شناخت روشها وقتی آشکار میگردد که شخص با مسائلی روبرو شود که نیاز شدید به حل آنها احساس شود. در این صورت است که شخص ناگزیر می شود که برای یافتن راه حل، منابع و اطلاعات موجود را مورد مطالعه و تعمق قرار داده و به شناخت و صورتبندی روش نایل آید. از آنجا که همواره تغییر و تحول بر زندگی بشر حاکم است، لذا زندگی بشر آکنده از مسأله است - پویر،1383،ص. - 166 در معنایی کلی تر، روش، هرگونه ابزار مناسب برای رسیدن به مقصود است. روش ممکن است به مجموعه طرقی که انسان را به کشف مجهولات هدایت میکند، مجموعه قواعدی که هنگام بررسی و پژوهش به کار میروند و مجموعه ابزار و فنونی که آدمی را از مجهولات به معلومات راهبری می کند اطلاق شود - ساروخانی ،1375، ص . - 24
روش های تربیت دینی از منظر قرآن
میرعظیم قوام نیز در کتاب اصول و روشهای تربیت از منظر قرآن کریم، روشهای تربیت اسلامی را شامل 34 روش میداند که عبارتند از:
ایجاد عشق بزرگ تر؛ داستان سرایی؛ معرفی الگوهای مثبت؛ دعوت به تفکر؛ برخورد محبت آمیز و شرمنده کردن خطاکار؛ عمل به نیکی ها و ترک بدیها؛ طرح پرسش بدون دادن پاسخ؛ طرح پرسش و پاسخ هدایت؛ استفاده از صحنه ها و فرصتها؛ موعظه و نصیحت؛ معرفی الگوهای منفی؛ هم نشین کردنمتربّی با دوستان خوب؛ بیدار کردن وجدانها ؛ به در بگو تا دیوار بشنود؛ تشویق و تنبیه؛ امر و نهی کردن؛ یادآوری نعمتهای الهی؛ تجلیل از خوبان؛ عبرت گرفتن از سرنوشت گذشتگان؛ بیان خوبیها و بدیها؛ تغییر دادن محیط اجتماعی؛ استفاده از عواطف و تمایلات متربّی؛ استفاده از سختیها و فشارها؛ تهدید و ارعاب؛ از بین بردن فضای ارتکاب گناه؛ یادآوری مرگ؛ استفاده از نقاط مثبتمتربّی استفاده ازباورها و آگاهیهای قبلیمتربّی؛متربّی را متوجه شأن و شخصیتش کردن؛ استفاده از تمثیل و تشبیه؛ درس گرفتن از حیوانات؛ استفاده از مقایسه؛ تذکر و یادآوری - قوام ،. - 1386 از روشهای تربیت دینی در قرآن، موارد زیر به اختصار شرح داده شده است:
1.تقلیدی
2.تلقینی
3.تدریجی
4.غیرمستقیم
5.الگویی
6.عملی
-1روش تقلیدی
تقلید، در قرآن مجید در مورد کافران اشاره شده است: چون به آنان گفته می شود: »از آن چه خداوند فرو فرستاده است پیروی کنید«؛ گویند: »بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم پیروی می کنیم.« هر چند پدران شان چیزی را درک نمیکرده و به صواب نمی رفته اند - سوره بقره ،آیه . - 170 پس تقلیدهای کورکورانه و بدون دلیل خردمندانه، کاملا نکوهیده است.
-2روش تلقینی
روشهای دیگری که در تربیت می توان به کارگرفت، تلقین مثبت به خود و دیگران است. امروزه نیز یکی از روشهای درمان برخی از بیماری ها مانند افسردگی، منفی نگری، ناامیدی و وسواس، روش تلقین درمانی است. حضرت امیرمومنان علی - ع - نیز این روش را مورد توجه قرار داده و فرموده اند: اگر بردبار نیستی، خود را همانند بردباران نما، زیرا بسیار اندک اند کسانی که خود را به گروهی همانند می کنند و یکی از آنان نمی شوند - نهج البلاغه، ترجمه ی علی نقی فیض الاسلام، کلمه ی قصار . - 198 هم چنین امام خمینی - ره - می فرمایند: یکی از چیزهایی که برای انسان مفید است تلقین است. یک مطلبی که تاثیر در نفس انسان باید بکند، با تلقینات و تکرارها بیشتر در نفس انسان نقش پیدا می کند - قرآن از دیدگاه امام خمینی - ره - ،ص . - 44 به همین جهت، اگر استفاده از روش تلقینی در تعلیم و تربیت به صورت »منفی« و »تحمیل« نباشد، بلکه به صورت »مثبت« و »آگاهانه« و »آزادانه« انجام پذیرد، بسیار مطلوب و موثر خواهد بود.
-3روش تدریجی
به کارگیری »روش تدریجی« در تعلیم و تربیت و ساختن انسان ها از لوازم مهم زمینه سازی پرورشی و آموزشی است. نازل شدن آیات قرآن و ابلاغ آن ها به مردم از سوی پیامبر محبوب خدا - ص - که مهم ترین و بهترین آموزش ها و روشهای تربیتی را در بردارند در مدت 23 سال و به صورت تدریجی - سوره ی آسراء آیه ی - 106، بیان برخی از قوانین عملی اسلام برای مردم هم چون روزه، زکات و جهاد پس از 15 سال، تحریم تدریجی ربا در آیات 39 سوره ی روم و 161 سوره ی نساء و 130 سوره ی آل عمران و 275 تا 279 سوره ی بقره و تحریم تدریجی مشروبات الکلی در آیات 219 سوره ی بقره و 43 سوره ی نساء و 90 و 91 سوره ی مائده، ارزش و اهمیت استفاده از روش تدریجی در مسائل تربیتی و آموزشی را نشان می دهد و بر آن تاکید می ورزد - موگهی ، . - 1391
-4روش مستقیم
از یک جهت، روشهای مطلوب تربیتی به دو گونه ی »مستقیم« و »غیرمستقیم« است. با توجه به ویژگی های متربیان، شرایط زمان و مکان، گاه روش مستقیم و گاه روش غیرمستقیم کارایی دارد و این چنین نیست که هماره روش غیر مستقیم کارسازتر باشد. از همین رو، خدای بزرگ در قرآن کریم در مواردی، از روش ها و خطاب های مستقیم و صریح مانند »یا ایها الکافرون«، »یا ایها الناس« و »یا ایها الذین آمنوا« استفاده کرده است و در مواردی از روش ها و خطاب های غیرمستقیم در سوره ی مائده، آیه 116به حضرت عیسی - ع - فرموده است:»ای عیسی پسر مریم! آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را همچون دو خدا به جای خداوند بپرستید؟«
