بخشی از مقاله
چکیده
علیرغم تحولات چشمگیر در عرصههاي گوناگون تعلیم و تربیت، در زمینه شناسایی روشهاي تربیت دینی، اخلاقی و ارزشی، تلاشهاي لازم صورت نگرفته است. تحقیق حاضر به صورت کیفی و از نوع توصیفی می باشد. این تحقیق به ارائه و توضیح برخی روشهاي سنتی و رایج در آموزش ارزشهاي دینی پرداخته و سپس پژوهشگر به ارائه و توضیح برخی روشهاي نوین آموزش و تقویت ارزشها پرداخته است.
بررسی متون دینی و علمی نشان می دهد که روش الگویی - یا سرمشق دهی - ، روش تشویق و تنبیه، بصیرت و آگاهی - آگاهانیدن - ، یادآوري نعمت ها و داستان گویی - یا عبرت آموزي - همواره مورد تأکید بوده است. علاوه بر روش هاي سنتی و معمول آموزش و درونی کردن ارزش هاي دینی ، روش هاي نوین و مبتنی بر اصول روانشناختی نیز بازدة قابل توجهی در تقویت این ارزش ها دارند. همزمان با به کارگیري روشهاي سنجیده و متناسب به منظور درونی کردن ارزش ها، بسترسازي و فراهم کردن زمینه لازم فرهنگی، اعتقادي و تربیتی توصیه می گردد.
مقدمه
سعادت و سلامت جامعه در گرو تحقق انسانیت واقعی، و انسانیت واقعی در گرو شناخت و عمل به ارزشهاي اصیل انسانی، به ویژه ارزشهاي دینی است. ارزشها، یکی از زیرساختهاي مهم تربیت به شمار میآیند - رهنمایی، 1388 صص 49 و . - 50 از جمله انتظارات عمده اي که از یک نظام آموزشی می رود، تربیت دینی است. این ارزش در کل زندگی افراد نفوذ دارد، به طوري که میتوان گفت مقاصد، محتوا و روش شناسی تربیت بر مبناي آن بیان می شود. اما متأسفانه با وجود اهمیت ارزشها در زندگی و به رغم اینکه تربیت شایسته قرن حاضر را تربیت ارزشی دانسته اند ، در انتهاي قرن بیستم و شروع قرن بیست و یکم، در نتیجه افزایش اعمال غیر اخلاقی، بزهکاري و جنایت، لزوم بازگشت به اخلاقیات، دین و ارزشها مطرح گردید.
از سوي دیگر، با توجه به اینکه ما هر روز در جامعه آنها هستند، نقش حیاتی آموزش ارزشها بسیار ضروري مینماید و برنامهریزي در جهت به کارگیري روشهاي تدریس مناسب و کارآمد، میتواند راهگشاي مؤثري در جهت کمک به این مسئله باشد. حضرت علی - ع - در نامه 31 نهج البلاغه میفرمایند: قلب نوجوان چونان زمین کاشته نشده، آمادة پذیرش هر بذري است که در آن پاشیده شود. بایستی دقت کرد همان اندازه که توجه به خود ارزشها مهم است، التفات به شیوة اجرایی و تکنیکهاي کاربردي آنها هم بسیار مهم است - بابایی، . - 1372 در اینکه آیا ارزشها قابل آموزش دادن هستند یا نه؟ باید گفت: از دیدگاه اسلام، با توجه به فلسفه بعثت پیامبران و نزول کتاب آسمانی به عنوان راهنمایان بشریت، میتوان گفت ارزشها را هم میتوان و هم باید آموزش داد.
اما نکته مهم در اینجا چگونگی آموزش ارزشها است - علوي و حاج غلامرضایی، . - 1391 زمانی که فرزندان ما با مجموعهاي وسیع از تغییرات درونی و بیرونی و تعارضهاي ناشی از ارزشهاي گوناگون روبرو میشوند، باید جایگاه مطمئنی براي رشد و دوام خود دست و پا کنند. از آنجایی که آنها از تجربه کافی براي برخورد صحیح با مسائل پیچیده اخلاقی، دینی و ارزشی، که با آنها روبرو میشوند، برخوردار نیستند، ضرورت آموزش ارزشها، از طریق ارائه روشهاي تدریس مناسب بیشتر نمایان میشود.
بیان مسئله
روش شناسی و بررسی شیوه هاي تربیتی در نظام تربیتی اسلامی، جایگاه ویژه اي دارد. اتخاذ روش هایی که بتواند ما را به آسانی در پیمودن جادة موفقیت یار و مددکار باشد، از شرایط توفیق در انجام هر کاري است. در قرآن کریم آمده است: 2 نیکوکاري نیست که از پشت دیوار به خانه درآیید - که این کار ناشایسته است - ، نیکی آن است که پارسا باشید و در هر کاري از راه آن وارد شوید - قرآن کریم، سوره بقره، آیه . - 189 یعنی باید هرکاري را از راه خودش انجام داد. در رابطه با چگونگی آموزش مفاهیم دینی به کودکان و نوجوانان اختلاف نظرهایی وجود دارد. گروهی معتقدند پیش از بلوغ نباید آموزش دینی داد و گروهی عکس این نظر را معتقدند. از نظر اسلام، آموزش مفاهیم دینی از هنگام تولد شروع می شود - مجلسی، بحارالانوار، ج 1، ص. - 224 یکی از اساسی ترین ویژگی ها که می تواند در آموزش مفاهیم دینی به ما کمک کند، وجود گرایش دینی و میل به سوي امور مذهبی در نهاد انسان است.
ما معتقدیم، مفاهیم اساسی دین اسلام، از قبیل اعتقاد به خدا و دین، اموري هستند که با سرشت اولیه و دست نخوردة انسان، و به تعبیر قرآنی، با فطرت او سازگار است. علاقه مندي کودك به دین و خدا در درون او وجود دارد و در سنین پس از بلوغ به شکوفایی آشکار می رسد. تعلیم و تربیت در اصل عهده دار رشد و شکوفایی و تقویت این گرایش هاي فطرتی است و معلم پرورش دهندة آن هاست. در اهمیت داشتن روش، امام صادق - ع - فرمود: 3 عمل کننده ي بی بصیرت مانند ره نوردي است که به بیراهه می رود. سرعت حرکت او را به هدف نمی رساند جز آنکه دورش سازد - تحف العقول، ص . - 379 هر رشته اي از علوم شیوه و روش خاص خود را دارد که اگر درست به کار گرفته شود، نتایج مطلوبی به همراه خواهد داشت.
تعلیم و تربیت نیز چنین است و مربیان و والدین می توانند با شناسایی بهترین شیوه ها و روش ها، در رسیدن به اهداف از آنها بهره ببرند. یکی از مباحث اساسی تعلیم و تربیت هر جامعه، توجه به موضوع مهم و تعالی بخش ارزشها است. یکی از مسائلی که ذهن انسان را همواره به خود مشغول داشته، تشخیص و تعیین ضوابطی است که به کمک آنها بتوان »خوب« را از »بد«، »رفتار اخلاقی« را از »غیر اخلاقی« و »رفتار انسانی« را از »ضد انسانی«، متمایز ساخت.
کیفیت زندگی ما و چگونگی رفتار و مناسبات و روابطی که با یکدیگر داریم، مستقیماً متأثر از نظامی از ارزشهاست که بدان پایبندیم. ارزشها تعیین میکنند که شما چه کسی هستید و رفتارهاي شما چگونه است. همانگونه که دنیا و نعمتهاي آن، امانتی است که پس از خود به فرزندانمان به ودیعه میسپاریم، به همان اندازه هم باید در ارتباط با تربیت و انتقال ارزشها به فرزندان خود، دقت کنیم. این تکلیفی بس دشوار است، اما براي سربلند شدن در آن، باید برنامههاي منسجمی را براي آموزش ارزشها منطبق با مبانی رشد کودکان براي آنها پیاده کنیم. این خود مستلزم اجراي روشهاي تدریس دقیق و مناسب نیز میباشد - علوي و حاج غلامرضایی، . - 1391 امام صادق علیه السلام درباره ي ضرورت و اهمیت تربیت دینی کودکان و نوجوانان می فرماید: 4 هر چه زودتر معارف اسلامی را به فرزندان خود بیاموزید، پیش از آنکه منافقان با آموزش هاي انحرافی بر شما سبقت گیرند.
بنابراین کودك در خطر اخلاقی را باید در ردیف انحرافات جوانی قرار داد، زیرا اگر از آن جلوگیري نشود سقوط در تبهکاري او فراهم می شود - پیاژه، 1369، ص . - 119 از طرفی، درخت سال به سال ریشه دارتر می شود در حالیکه خارکن ضعیف تر می گردد. یعنی میان رشد درخت و قوت شخص خارکن نسبت معکوس برقرار است. حالات انسان نیز مانند خاربن و خارکن است. روز به روز صفات در انسان ریشه هاي عمیق تري پیدا می کند و اراده ي انسان را ضعیف تر میکند، بنابراین قدرت یک جوان در اصلاح نفس خود، از یک پیر بیشتر است - مطهري،1371، صص 79و . - 80 تحقق ارزشهاي اخلاقی در مدرسه در صورتی میسر است که معلمان و کارکنان مدرسه به این ارزشها معتقد بوده، مهارتهاي لازم را براي تبدیل آنها به هدفهاي رفتاري کسب کرده باشند.
