مقاله روند ادواری ساخت و توسعه مسجد جامع بروجرد

بخشی از مقاله

چکیده

مسجد جامع بروجرد یکی قدیمیترین مساجد غرب ایران است که تاریخ برپایی آن به قرون نخستین اسلامی میرسد و از نظر تاریخی پژوهشی به عنوان دایرهالمعارف معماری اسلامی شهر بروجرد محسوب میشود. این بنا که امروزه مسجد جمعه نیز نامیده میشود، از نوع مساجد تک ایوانی است و از نظر ساختار معماری و سیر تحول تاریخی آن دارای ارزش و اهمیت بسیاری در تاریخ معماری مسجد در غرب ایران است. بنای اصلی مسجد شامل یک گنبدخانه مرکزی و یک ایوان الحاقی متعلق به قرن چهارم و پنجم هجری است. از بخشهای دیگر بنا شبستانها، ایوان، حیاط و دو درگاه ورودی در قسمتهای شرقی و غربی و غریبخانه است. یافتههای باستانشناسی نشانه استمرار تعمیر و بازسازی آن از قرن سوم تا قرن اخیر است. این بنا در طی تاریخ طولانی حیات آن، بارها مرمت و بازسازی شده و بخشهایی به آن افزوده شده است. با توجه به دیرینگی تاریخ آن و همچنین بازسازی و مرمت آن در طول قرون متمادی، در این مقاله به بررسی سیر تحول تاریخی ساخت و توسعه معماری آن میپردازیم. روش تحقق در این پژوهش مبتنی بر شیوه توصیفی تحلیلی است و اطلاعات آن به روش کتابخانهای و بررسی میدانی در ساختار معماری مسجد به دست آمده است. نتایج نشان میدهد با وجود اینکه این مسجد در طول تاریخ حیات خود بارها مورد مرمت، بازسازی و توسعه قرار گرفته ولی الگوی گنبد خانه آن از دوره سلجوقی تا کنون علیرغم بازسازی و مرمت-های صورت گرفته، تغییر چندانی نکرده است.

واژگان کلیدی: مسجد جمعه، مسجد جامع، بروجرد، مسجد تک ایوانی.

1,1 مقدمه:

شهر بروجرد از شهرهای مهم غرب ایران در دوره اسلامی بوده که در منابع و متون تاریخی بارهها به آن اشاره شده است. این شهر در دوره اسلامی از شهرهای پر رونق و آباد در ایران بوده و نقش بسیار مهمی در تحولات اجتماعی و اقتصادی غرب ایران و لرستان داشته است. از جمله مهمترین بناهای معماری این شهر دو مسجد با عنوان مسجد عتیق و حدیث است. بر اساس بررسیهای به عمل آمده مسجد جامع فعلی که در بافت تاریخی شهر و در محله کهن دو دانگه در مجاورت بازار تاریخی شهر قرار دارد همان مسجد عتیق است. از بررسیهای انجام شده در مورد این مسجد و با توجه به اشارات متون تاریخی در مورد آن، این بنا از آثار قرون نخستین اسلامی در شهر بروجرد است که گفته میشود از تغییر کاربری یک چهارتاقی و تبدیل آن به مسجد در اوایل اسلام ایجاد شده است اما نتایج بررسیهای جدید این فرضیه را تایید نمیکند. نخستین کتابی که از بروجرد و مسجد آن نام برده مسالک الممالک اصطخری است که در آن چنین آمده است »بروجرد یا وروگرد شهری است که حمویه وزیر ابن ابیدلف در آن منبری بپا داشته، وی ابودلف را به شهر خود دعوت و برای ساختن مسجد جامع اندیشید و به همراه هم کنار آتشکده ویران آن شهر رفته تا صلاحیت آن را از نزدیک بنگرند پس از دیدن اظهار داشته این مسجد عتیق است - مهریار،. - 1 :1363

پس از اصطخری مورخینی چون یاقوت حموی، زکریا ابن محمد قزوینی، حمداالله مستوفی و ... احداث مسجد را به زمان حمویه گواهی دادهاند. این مسجد در زمان خلافت معتصم عباسی بنا شده است، در آن زمان ایالت جبال که نواحی غربی، مرکزی و شمال غرب ایران را شامل میشده توسط یکی از حکمرانان عباسی به نام قاسم بن علی مشهور به ابودلف - ابیدلف - اداره میشده است. بنابر منابع متعدد، ابودلف بروجرد را که در حد شهرکی بود رونق بخشید و مسجدی در آن ساخت و منبری در آن برپا کرد - مقدسی:. - 12 :1372 پس از وی ابن حوقل نوشته بروجرد شهری است با منبری که به دست حمویه بن علی وزیر آل ابیدلف ایجاد شده و فراخ نعمت و پر برکت و حاصلخیز است - صوره الارض: - 111 و بنا به اشاره مستوفی در نزهه القلوب شهر بروجرد در قرن هشتم دارای دو مسجد به اسامی"جامع حدیث و جامع عتیق" بوده است - مستوفی، . - 70 :1362

جامع عتیق نیز به احتمال قوی همان مسجد جامع فعلی است. ایزدپناه نیز بنا به گفته حمداله مستوفی به این مضمون اشاره نموده و نوشته است:" به احتمال زیاد یکی از این دو مسجد جامع و دیگری نیز مسجدی بوده که در دوره قاجار تخریب و مسجد سلطانی به جای آن بنا نهاده شده است." - ایزدپناه، ج 2، . - 522 :1355 در خاطرات اعتماد السلطنه در1310 قمری از وجود 25 باب مسجد در بروجرد یاد کرده است - اعتماد السلطنه، . - 1379:3196 مجموعه محلهای که مسجد جامع در آن قرار گرفته خود شامل چند کوی و برزن و گذرهای کوچکتری است که به محله دو دانگه معروف شده و وجه تسمیه آن را مردم، خصوصا معمرین، متفق القولند چون این محله بزرگترین و قدیمترین محله شهر در قدیم بوده دو دانگه خواندهاند. مهمترین و قدیمیترین آثار باقیمانده شهر، یعنی مسجد جامع، امامزاده جعفر، بقعه امامزاده قاسم و قسمتی از حصار قدیمی شهر در این محل قرار دارد - مقدسی - 28 :1372 پیرنیا مینویسد: »به روزگار بودلف عجلی وزیر او حمویه بن علی، آتشکده بروجرد را باز پیرایی و مسجد کرده است.

اما با نگاهی به نمای دیوارهای گنبدخانه آن میتوان گفت که بیگمان ساختمان آتشکده ویران یا نیمه ویران بوده، حمویه بن علی با بهرهگیری از مصالح آماده که پیرامون آن ریخته بود بر روی شالوده استوار سنگچین آن مسجد را از نو بنیاد کرده است.1 - پیرنیا، . - 42 :1378 بنا به متون تاریخی، اعراب پس از فتح ایران آتشکدههایی زیادی را تبدیل به مسجد کردند که به عقیده برخی از محققین، مسجد جامع بروجرد نیز نمونهای از همین دست است، که در جای آتشکده ویران شهر بروجرد احداث شده است - حزین بروجردی،. - 83 :1351 ولی براساس پژوهشها و بررسیهایی که تاکنون صورت پذیرفته این موضوع تأیید نشده است. با این حال با مطالعه سفالینههای مکشوفه که مربوط به قرون سوم تا دوازدهم هجری قمری است میتوان به شکل گیری بنا در دورههای مختلف دست یافت، مهمترین شواهد معماری مکشوفه با بناهای قرن چهارم و پنجم قابل مقایسه است - مهریار،. - 3 :1363

بنابراین با توجه به اهمیت این بنا، مهمترین اهدافی که محور تحقیق حاضر را تشکیل میدهد مشخص کردن دورههای تاریخی ساخت و ساز در این مسجد و همچنین مشخص کردن ساختار معماری آن است. 1,2 روش: فرآیند اجرای پژوهش و روش تحلیلی دادهها در این مقاله به شیوه توصیفی- تحلیلی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای و بررسیهای میدانی صورت گرفته است. -1 پیرنیا، محمدکریم، معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، دانشگاه علم و صنعت، 1378، : .42 .1,3 موقعیت مسجد: مسجد جامع بروجرد در قلب بافت تاریخی و در مرکز یکی از قدیمیترین محلههای تاریخی و هسته اولیه شکلگیری شهر به نام "دو دانگه" در کنار بازار تاریخی قرار داشته که امروزه با توجه به گسترش شهر و ساخت و سازها در اطراف بافت قدیمی، این مسجد در قسمت شرق شهر بروجرد و در خیابان جعفری قرار میگیرد.

.1,4 پیشینه پژوهش:

میسیو چریکف روسی در 1850 م1266 /ق سرپرستی یک هیات نقشه برداری روسی را به عهده داشته و از شهر بروجرد نقشه برداری نموده به مساجد محلهای بروجرد اشاره کرده است. - مهریار، - 205 :1378 پس از وی شیلا بلر به مسجد جامع بروجرد و کتیبه کوفی آن اشاره کرده است وی پس از قرائت کتیبه کوفی بالای محراب مسجد جامع پی برد که بنای گنبد خانه مسجد جامع بروجرد مربوط به دوره سلجوقیان است - . - Blair, 1994:4-9 در سال 1354 مسجد توسط ابراهیم حیدری مورد کاوشهای باستانشناسی قرار گرفت. یافتههای حاصل از این کاوشها حاکی از وجود ساختمان حمام قدیمی مربوط به دوره زندیه در این محل است که ساختمان گرمخانه و بخشی از گنبد آن و راهروهای جانبی گرمخانه حمام مورد مشاهده قرار گرفته است و به قابل استفاده بودن این بنا تا چهل سال قبل اشاره شده است.1 - مهریار، . - 88 :1364

در زمستان 1361و درتابستان شمسی 1362توسط مهندس مهریار در ابتدا به منظور بررسی و آسیب شناسی بنا گمانههای آزمایشی در مسجد و به خصوص قسمت گنبد خانه در ابعاد 15×15متر مربع حفر گردید، با توجه به اینکه نتایج اولیه منجر به به شناسایی مواردی در خصوص بنا گردید که تاکنون غیر از آن تصور میشد، در سالهای بعد کاوشهایی به سرپرستی مهریار و به همراهی محمد مقدس از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی در مسجد انجام گرفت که در نهایت منجر به شناسایی دوره-های مختلف بنا و شناخت عناصر واجرا مختلف آن گردید.
نتایج حاصل از این بررسی و کاوشهای انجام گرفته توسط مهندس مهریار در مجله اثر شماره 10و11 و - مهریار - 1364 و مجلد تحقیقی تحت عنوان"مسجد جامع بروجرد - مقدس، - 1372 و همچنین مقالهای با عنوان "تاریخچه مختصر مسجد جامع بروجرد" از ایشان به چاپ رسیده است - مقدس، . - 1376 هر چند طبق نظر آقای مقدس نتایج حاصله در واقع مربوط به دوره دوم بنا میباشد و جهت شناخت کامل آن میبایست کاوشهایی به منظور شناخت دوره اول و ابهاماتی که در بخشهای مختلف وجود دارد، انجام پذیرد. با این وجود تا کنون روند ساخت و توسعه مسجد به صورت روشمند ارائه نشده است.

.1,5 اجزاء و عناصر تشکیل دهنده مسجد:

مسجد جامع از لحاظ ریختشناسی از نوع مساجد تک ایوانی است، هسته اصلی - قسمت مرکزی - مسجد را گنبد خانهای به ابعاد 10×10 متر با گنبدی به ارتفاع 20 و ایوان آن تشکیل میدهد. آب انبار، حمام، چاه گاوی - گاو رو - ، پادیاب یا آبریزگاه / وضوخانه،2 منبر، صحن بنا، درگاههای ورودی، غریب خانه اجزاء و عناصر مسجد را تشکیل میدهند.

.2 روند ادواری ساخت مسجد:

بر اساس منابع بررسی شده و کاوشهای صورت گرفته، قدیمی ترین بخش مسجد گنبدخانه آن است که با الحاقات دورههای بعد محصور شده است. سفالینههای یافت شده نشانهی استمرار فعالیتهای ساختمانی در بنا و تعمیر و بازسازی آن از قرن سوم تا قرن یازدهم هجری قمری است. .2,1 دوره عباسی: به استناد یافتههای باستانشناسی در عمق 230سانتی متری کف فعلی گنبدخانه مسجدی از قرون اولیه هجری قمری وجود داشته که دارای ستونهای گرد بوده است. بنابراین فرم مسجد اولیه را باید به شکل مساجد ستوندار قرون اولیه و محدوده آن را کوچکتر از محدوده فعلی مسجد دانست. بقایای این دوره از مسجد در -1  مهریار، محمد، بررسی مقدماتی مسجد جامع بروجرد، اثر شماره 10 و 11، سال .88 : 1364 2 در بین مردم به غریب خانه مشهور می باشد، این بخش دقیقا مشابه با وضوخانه مسجد امام - سلطانی - بوده ودر یک دوره زمانی ساخته شده اند.