بخشی از مقاله
چکیده
واژگان در هر زبانی وجوه معنایی خاصی را به ذهن انسان منتقل میکنند. در زبان عربی هم الفاظ به طرق گوناگونی معانی را در خود جای دادهاند. یکی از این طرق »اضداد« نام دارد. اضداد الفاظی هستند که دو معنای متضاد دارند مثل »رجاء« به معنای »بیم« و »امید.« واژگان اضداد اهمیت بسزایی در تفسیر قرآن دارند؛ بنابراین انتخاب معنای صحیح توسط مفسر میتواند نقش مهمی در فهم قرآن کریم داشته باشد.
این پژوهش ضمن ارائه تعریف اضداد و تاریخچه آن، آراء و رویکردهای مختلف تعدادی از مفسران، ذیل کلمه »رجاء« را ارائه و گزارش میدهد و پس از بررسی مفصل تفاسیر، روشمندی یا عدم روشمندی رویکرد مفسران، در مواجه با این واژه را مورد بررسی قرار داده میدهد. و در نهایت، نتایج میزان روشمندی مفسران، در انتخاب رویکرد به صورت آماری چنین بدست آمد که، طبری %26/64، طوسی %19/98، طبرسی در مجمعالبیان %6/66، زمخشری %19/98، ابنعطیه اندلسی %19/98، فخررازی %19/98، قرطبی %33/3، بیضاوی %26/64، ابوحیان اندلسی %26/64، ابنکثیر دمشقی %33/3، محلی و سیوطی %19/98، کاشانی %39/96، آلوسی %13/32، طباطبایی %33/3، ابنعاشور %19/98، مکارمشیرازی %46/62، فضلاالله %26/64 و قرشی .%13/32 این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است.
-1مقدمه
قرآن متقنترین راه برای هدایت بشر در زندگی دنیوی و اخروی است؛ بنابراین فهم صحیح آن یکی از ضروریات است. یکی از راههای فهم قرآن، آگاهی به لغت عرب و مسائل مربوط به آن است. زبان عربی نیز مانند سایر زبانها دارای الفاظ بسیاری است و هر یک از این الفاظ معانی خاصی را به ذهن انسان متبادر میکند. عرب گاه یک لفظ را برای یک معنای خاص به کار می برد که متباین نام دارد، مثل رجل و امرأه. گاهی یک لفظ را برای معانی مختلف به کار می برد که به آن اشتراک لفظی می گویند مثل کلمه »عین« به معنای چشم، چشمه، طلا، زانو و ترازو. گاه چند لفظ را برای یک معنا به کار می برد که ترادف نام دارد.
لذا در این نوشتار سعی بر این بوده که به این سؤالات پاسخ داده شود: »رجاء« به کدام دسته از واژگان قرآن تعلق دارد؟ مناسبترین معنا برای این نوع واژگان کدام است؟ رویکرد مفسران در برخورد با اینگونه الفاظ چگونه بوده است؟ و در نهایت آیا مفسران در رویکردهای خود روشمند عمل نمودهاند یا نه؟ بنابراین در پژوهش حاضر سعی شده است با ذکر ادله و شواهد، معنای مختار برای »رجاء« بیان شود و سپس رویکرد مفسران در مواجه با این لغت به دست آید.
از آنجا که تعاریف در شناخت و فهم بیشتر موضوع نقش مهمی دارند، بنابراین ابتدا به معنای لغوی و اصطلاحی واژگان اضداد و تاریخچه اضداد، پرداخته میشود. قسمت بعد به معرفی کلمه »رجاء« اختصاص دارد، در این قسمت علاوه بر معرفی این واژه به بررسی معانی مختلف آن نیز پرداخته خواهد شد. نگارنده در ادامه به بررسی رویکردهای مختلف مفسرانی چون طبری، طوسی، طبرسی، زمخشری، ابنعطیه اندلسی، فخررازی، قرطبی، بیضاوی، ابوحیان اندلسی، ابنکثیر دمشقی، محلی و سیوطی، کاشانی، آلوسی، طباطبایی، ابنعاشور، مکارم شیرازی، فضلاالله و قرشی، ذیل واژه »رجاء« میپردازد.
سیر تاریخی مبحث اضداد در الفاظ قرآن به قرن سوم هجری یا کمی پیش از آن باز میگردد اما با گذر زمان دامنه بحث ذیل این واژگان گسترش یافت. برای نمونه در قرن حاضر پایان نامهای با عنوان »الأضداد فی القرآن الکریم عند المفسرین« توسط محمد بن فرحان بن محمد الهوامله الدوسری به رشته نگارش در آمده است که در آن به ذکر واژگان اضداد و علل ترجیح یکی از معانی برای آنها اشاره شده است.
همچنین محمد علی اسدتاش مقاله ای با عنوان »بررسی کلمات اضداد در قرآن کریم« نگاشته است که در آن لغات اضداد به ترتیب حروف الفبا نام برده شدهاند و سپس یک لغت برای نمونه بررسی شده است. اما تفاوت این پژوهش با سایر پژوهش-ها در این است که پژوهش حاضر پس از انتخاب کلمه »رجاء«، در صدد دستیابی به چگونگی رویکرد مفسران و میزان روشمندی یا عدم روشمندی ایشان، در تفسیر این واژه است.
-2مفهوم شناسی و پیشینه بحث از اضداد در قرآن
از آنجا که در این پژوهش با واژه کلیدی »اضداد« روبرو هستیم، ابتدا به مفهوم شناسی این واژه پرداخته میشود. أضداد جمعضِدّ«» است - مدنی، 1384، ج6، ص46؛ جوهری، بیتا، ج2، ص. - 500ضِدﱢ هر چیزی یعنی چیزی که بر آن غلبه میکند و سیاه ضد سفید و مرگ ضد حیات است. همچنین گفته شده است که شب ضد روز است یعنی هنگامی که این آمد، دیگری میرود - ازهری، بیتا، ج11، ص. - 313 از توضیحات صاحب کتاب لسان العرب ذیل واژه »ضدد« معنای دیگری را میتوان برداشت کرد که همتای چیزی، مثل آن است و ضدّ آن خلاف آن است. همچنین زمانی که گفته شود یچه ضدّی ندارد - ابن منظور، بی تا، ج3، ص - 264 یعنی هیچ نظیر و هم کفوی ندارد.
