بخشی از مقاله
چکیده
فرهنگ به عنوان یک عرصه مهم بعد از انقلاب موردتوجّه قرار گرفت و مفاهیمی همچون رصد فرهنگی در گفتمان مدیریت فرهنگی کشور بروز پیدا کرد؛ چراکه عامل فرهنگی، تضمین کننده فعلیتهای آینده است و مقوله فرهنگ از نظر تأثیرش در آینده یک ملت و یک کشور، با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست. در فعالیتهای صورت گرفته در فضای مدیریت و مهندسی فرهنگی، عمدتا مفهوم رصد به معنی »پایش« تقلیل یافته است.
همچنین پژوهشهایی که حول موضوع رصد فرهنگی انجام شدهاند در تعریف یا کاربرد واژه رصد، رویکردی آینده پژوهانه اتخاذ نکردهاند. در حالی که مفهوم رصد، بنمایه آیندهپژوهی دارد. در پژوهش حاضر با کاربرد واژه دیدهبانی - با توجه به عدم جامعیت و مانعیت در تعریف و کاربرد واژه رصد و نیز لزوم به کارگیری مفاهیم آیندهپژوهی - بر مفهوم افقپویی به عنوان هویت دیدهبانی تأکید و با کاوش ادبیات، دیدهبانی فرهنگی، اجزا و کارکردهای آن تشریح شده است؛ در دیدهبانی فرهنگی »پویش نشانهها و شناسایی موضوعات نوآیند فرهنگی« و »پایش و مسألهشناسی در موضوعات و مولفههای فرهنگ« حائز اهمیت است.
مقدمه
فرهنگ یک جامعه، اساس هویت آن جامعه است. بالاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است. مقوله فرهنگ از نظر تأثیرش در آینده یک ملت و یک کشور، برای رسیدن به آنچه در چشم اندازها و افقهای دوردست تصور میشود اهمیت بسیار زیادی دارد. فرهنگ در نظام جمهوری اسلامی ایران هم از جایگاه بالایی برخودار میباشد، چرا که انقلاب اسلامی یک انقلاب فرهنگی و مبتنی بر عناصر و ویژگیهای ارزشی و دینی میباشد.
فرهنگ ایرانی-اسلامی، از مزیتهای راهبردی، انحصاری و سرنوشتساز کشور میباشد که مراقبت از آن به واسطه تهاجم فرهنگی و نیز رویدادهای تأثیرگذار بر فرهنگ ضروری مینماید. نائل شدن به این مهم نیازمند تدبیر و اقدام بهنگام در خصوص مسائل فرهنگی توسط متولیان امر است؛ در این راستا یکی از مفاهیمی که در گفتمان مدیریت فرهنگی کشور پدیدار گشته رصد فرهنگی است. این مفهوم با چالشهایی در عرصه نظر و عمل همراه بوده است؛ اساسی ترین چالش،بُعد و دوری آن از مفاهیم آیندهپژوهی و محدود شدن به »انجام پایش وضع موجود فرهنگ« در فعالیتهای موسوم به »رصد فرهنگی« در کشور است؛ در حالی که مفهوم دیدهبانیماهیتاً بنمایه آیندهپژوهی دارد و نیازمند پشتوانه های علمی و نظری آینده پژوهانه است؛ در مقاله حاضر مفهوم دیده بانی فرهنگی پس از بیان مبانی آیندهپژوهانه آن واکاوی شده است.
مفاهیم و مؤلفههای دیده بانی
در جهان متغیر کنونی عرصه فرهنگ با دگرگونیهای شگرفی رو به رو شده است. بی شک آینده مطلوب فرهنگی جوامع گوناگون متفاوت و به دلیل عوامل عاطفی یا حتی عقیدتی بلکه منافع مادی جوامع گوناگون اقتضائات متفاوتی در مورد آینده مطلوب به همراه دارند، حتی در یک جامعه نیز طبقات و اقشار متفاوت ممکن است آینده مطلوب همسانی نداشته باشند. ما ناچار هستیم درباره آینده فرهنگ خود بیندیشیم منافع مادی و معنوی ما در گرو طراحی صحیح برای آینده فرهنگی است.
لحظهای ناآگاهی، کافی است تا جهان سریع امروز با ابزارهای گوناگون خود ما را در جریان پرشتاب، به سمت آینده فرهنگی نامطلوب سوق دهد. این قبیل موضوعات، از ضرورت توجه به آیندهنگری در عرصه فرهنگ حکایت دارد - ذوالفقارزاده و پارسا، . - 1394 دیدهبانی فرهنگی فعالیتی مقدماتی برای آیندهپژوهی و سیاستگذاری مبتنی بر آن در حوزه فرهنگ میباشد. در ادامه ابتدا مفاهیم و مؤلفههای دیده بانی با تأکید بر افقپویی - به مثابه عنصر اصلی دیدهبانی- ارائه شده است تا مدخلی باشد بررسی مفهوم دیدهبانی فرهنگی.
مفهوم دیده بانی
آیندهپژوهان همواره به دنبال تشخیص حتی ضعیف ترین نشانههای تغییر هستند. این نشانه ها بیانگر این هستند که چه تحولها و روندهای جدیدی در پیش است واحتمالاً آینده آبستن چه رویدادهایی خواهد بود. تلاشهایی که متضمن کشف تغییرها و تحولها باشد، به دیدهبانی1 موسوم است - ملکیفر، . - 1386 فعالیتهای اصلی دیدهبانی شامل افق پویی، پویش محیط و پایش میباشد.
پویش محیطی
پویش محیط 2 عبارت است از گردآوری نظاممند اطلاعات محیط بهمنظور کاهش تصادفی بودن اطلاعات ورودی به سیستم و فراهم آوردن هشدارهای اولیه برای افرادی که تغییرات اوضاع محیطی را مدیریت میکنند. پویش محیطی، شناسایی و بررسی نظاممند موضوعات مرتبط به زمینه مورد علاقه یا نگرانی میباشد که لزوماً مسائل درحال ظهور - نوآیند - یا غیر منتظره نیستند - . - Miles and
پایش
پایش3، بخشی از فرایند هشدار استراتژیک است. پایش موضوعها، اجازه خواهد داد تا بتوانیم مسائلِ مخاطرهآمیز را شناسایی کنیمپاییدنِ. - نظارت - مسائل از طریق مدلها و شاخصهای مناسب انجام میشود. هم پایش و هم پاییدن منجر به جمع آوری اطلاعات مورد نیاز - که بر اساس مدل ها و شاخصهای مرتبط تعریف می شود - خواهد شد؛ پایش یک موضوع و نظارت و پاییدن یک مسأله، ممکن است، با انتخاب از میان علائمِ موضوعات جدید و در حال ظهور آغاز شود - . - Lavoix, 2012
افقپویی
افقپویی به ما درباره تغییراتی که در آینده رخ میدهد، هشدار میدهد. این عبارت ما را به یاد دیدهبانهای کشتیهای قدیمی یا رادارهای مدرن پویش می اندازد. دیدهبان ها و رادارها علایم و آن چه میبینند و خیلی دور هستند را گزارش میکنند، قبل از این که آن ها بتوانند به کشتی یا اردوگاه نظامی آسیب بزنند. افقپویی تلاش میکند عادت نادیده گرفتن نشانک های اولیه تغییر را در هم بشکند. این روش افراد را وادار میکند به اتفاقات پیرامون خود توجه نمایند و نشانکهایی را گزارش نمایند که میتوانند تأثیر معناداری داشته باشند نه فقط علائمیکه تضمین میکنند، تأثیری وجود دارد . - Bishop, 2009 - جدیدترین تعریف از افقپویی را اتحادیه اروپا در سال 2015 ارائه داده است:
افقپویی، چشم داشتِ نظاممند به منظور شناسایی علائم اولیه تحولات مهمِ بالقوه میباشد. این علائم میتواند، نشانکهای ضعیف یا اولیه، روندها، شگفتیسازها یا دیگر تحولها، مسائل پایدار و باثبات، ریسکها و تهدیدها و مشتمل بر موضوعاتی در مرزاندیشههای فعلی که فرضیههای گذشته را به چالش میکشند، باشد. افقپویی در افق زمانی تحت مطالعه در جستجوی تعیین آنچه باثبات است، آنچه ممکن است تغییر کند و آن چه به طور مستمر در حال تغییر است، میباشد - European. - Commission, 2015
مولفههای افقپویی
مولفههای کلیدی افقپویی شامل »نشانکهای ضعیف«4، »شوکها / شگفتیسازها«5، »اعوجاجها«6، موضوعات نوآیند، روندها و پیشرانها میباشد که در ادامه تشریح شده است.
نشانکهای ضعیف
نشانکهای ضعیف، علائم اولیه مربوط به تغییرات ممکن اما اثبات نشدهای هستند که بعدها میتوانند به شاخصهای قابل توجهی از نیروهای مهم برای تحولات، تهدیدات و نوآوریها تبدیل شوند. نشانکهای ضعیف، نشانههای اولیه تغییر پارادایمها یا روندهای آینده یا پیشرانها یا اعوجاجها - ناپیوستگیها - میباشند - بینام، . - 1389 نشانک ضعیف دادهای است که معمولاً فاقد اهمیت به نظر میرسد یا گردابی است در دریای دادههای خام که سروصداهایی ایجاد میکند. درک آن دشوار است، اگر توجه ما را به خود جلب کند حالتی از اطلاعات محسوب میشود - . - Lesca & Lesca, 2014 نشانکهای ضعیف شبیه دادههای خام هستند. آنها تا زمانی که اطلاعاتی را به دیدهبان انتقال ندهند، مفید نخواهند بود. نشانکهای ضعیف در هسته آیندهنگاری و پیش بینی قرار دارند و ارزش نهایی آنها بعد از تشخیص و تفسیر برای تصمیمگیری و اقدام آشکار میشوند.
شگفتیسازها
تغییرات بالقوه شناسایی شده در محیط بیرونی توسط افقپویی میتواند مستمر یا غیرمستمر باشد. مخربترین نوع تغییر غیرمستمر، رویدادهای با احتمال پایین اما تأثیر بالا است که در ادبیات آیندهپژوهی به آن شگفتی سازها - Petersen and - Stienmeller, 2009، قوهای سیاه - - Taleb, 2010 یا شگفتی های - Markley, 2011 - STEEP گفته میشود. در ادبیات تحقیق، تغییرات غیرمستمر و عمدتاً غیرقابل پیشبینی، تغییر یا شگفتی »حلقه پسین« نامیده میشود.
