بخشی از مقاله
چکیده :
سید سلیمان بن ابراهیم قندوزی از علمای بزرگی است که 4 کتاب عربی را به رشته تحریر در آورده است. در این میان این کتابها، ینابیع الموده به دلیل موضوعش، که در خصوص مناقبی ازامام علی - ع - و اهل بیت - ع - می باشد که در منابع اهل سنت ذکرشده است از جایگاه و شهرت ویژه ای برخوردار است؛ این کتاب همواره مورد دقت نظر علماء شیعه و سنی بوده است. قندوزی تصریح دارد به اینکه شناخت فضائل و مناقب اهل بیت - ع - جز از راه مطالعه کتب تفسیری و احادیث مناقب اهل بیت - ع - که در میان کتب سنی و شیعه نقل شده امکان پذیر نمی باشد. قندوزی این کتاب را با رویکرد تقریب بین مذاهب از راه تکیه بر مشترکات میان آنها به نگارش درآورده است.و از آنجا که قندوزی صرفا احادیث را از منابع معتبرنقل کرده، مذهب او در تعیین میزان اعتبار کتابش نقشی ندارد.
کلید واژه : ینابیع الموده، قندوزی، شافعی، حنفی، شیعی
طرح مسئله
در نوشتار حاضر سعی بر آنست که از راه شناخت بیشتر کتاب ینابیع الموده و همچنین شناخت مذهب سلیمان بن ابراهیم قندوزی، میزان تأثیرمذهب قندوزی بر کتاب ینابیع الموده مشخص گردد. محل مناقشه اینست اینکه اگر سید سلیمان این کتاب را نوشته است، با توجه به منابعی که از آنها برای تالیف این کتاب استفاده کرده آیا مذهب سید سلیمان قندوزی میتواند در میزان اعتبار کتاب نقش داشته باشد؟ به عبارت دیگرسوال اینجاست که با توجه به محتویات کتاب و انگیزه مولف از نگارش این اثر، بحث میان علماء در خصوص مذهب سید سلیمان قندوزی تا چه میزان می تواند قابل تامل و توجه باشد؟ با توجه به اینکه یکی از اصول نگرش تقریب بین مذاهب، تکیه بر مشترکات بین آنها است آیا میتوان گفت قندوزی نگرش تقریب مذاهبی برای نگارش این کتاب داشته است ؟
مقدمه
الف/ مناقب نویسی یکی از شیوه های نگارشی با رویکرد تقریب مذاهب
یکی از شیوه های تالیف کتب حدیثی مناقب نگاری است. مناقب کلمه ای جمع است که مفرد آن منقبت از ریشه » ن ق ب « می باشد. این واژه از نظر لغوی به معنای گذرگاه باریک میان دو خانه - ابن منظور 767/1؛ زبیدی 491 /1 - ؛ گذرگاه کوهستانی - راغب 503 /؛ ابن فارس 466 /5 - ؛ فضیلت - طریحی 358 /4 - ؛ معجزه و مایه سربلندی و مباهات یا هرچیز غرور آفرین - زبیدی - 493/1 و ستایش و تمجید بکار رفته است. - اصغرپور؛ مقاله در آمدی ب مناقب نگاری - واژه مناقب از نظر اصطلاحی به معنای صفات نیکو و برجسته و فضائل اخلاقی و رفتاری - فراهیدی 180 /5؛ راغب 503؛ ابن منظور 770 /1؛ زبیدی 493 /1؛ ابن فارس - 466 /5 بکار می رود.
تاریخچه نگارش به این سبک به اوایل اسلام بر میگردد. به عبارت دیگردر زمینه مذهب یا گرایش مذهبیِ نگارندگان کتب مناقب اهل بیت - ع - باید گفت که از هر دو مذهب مهم و شناخته شده اسلامی یعنی تشیع و تسنن نویسندگان بیشماری در این زمینه قلم زده اند. - اصغر پور؛ مقاله کتابشناسی تاریخی مناقب نگاری اهل بیت - ع - ... - از جمله علماء اهل سنت که نگارشهایی در زمینه مناقب نگاری دارند می توان به حاکم نیشابوری، ابن مغازلی، اسکافی ودیگران اشاره کرد. در میان شیعیان کتابهای فراوانی با موضوع مناقب نگاری دیده می شود. از جمله علماء شیعه که با این موضوع کتابهای نوشته اند می توان به طبرسی، شیخ مفید، ابن شهر آشوب اشاره کرد.کتاب »ینابیع الموده« یک جامع حدیثی از نوع اشاره به مناقب نیاکان خاندان و نزدیکان پیامبر - ص - و اهل بیت - ع - می باشد که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است.
ب/ بررسی شخصیت سید سلیمان بن ابراهیم قندوزی
سید سلیمان بن ابراهیم قندوزی از علمای بزرگی است که در خصوص تاریخ دقیق ولادت او اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ سید سلیمان بن ابراهیم در سال 1220 هجری یعنی 1805 م در روستایی از توابع قندوز در بلخ بدنیا آمد؛اما در خصوص وفات او علماء به اتفاق گفته اند که او در سن 74 سالگی - نقوی 121 /4؛ نمازی شاهرودی، مستدرک رجال - 128 /4 درروز پنجشنبه 6 شعبان 1294 هجری یا 1877م وفات یافته است. - آغا بزرگ تهرانی 290/25؛ نمازی شاهرودی - 26 /5قندوزی در طول سالهای عمر خویش سفرهای متعددی برای کسب علم داشته است - نقوی 121/4؛ همو،مستدرک رجال - 1289 /4 4 کتاب عربی حاصل این سفرهای علمی است. این کتابها عبارتند از: أجمع الفوائد، مشرق الاکوان، غطبه الامان، ینابیع الموده - عمر کحاله / 4 252؛ زرکلی 125 /3 ؛ آغا بزرگ تهرانی 290 /25 ؛ بغدادی، ایضاح المکنون، 731 /2 ؛ بغدادی، هدیه العارفین، 408 / 1؛ الغدیر - 147 /1برخی از این تلاشها در مقدمه هایی که بر این کتاب نوشته شده نیز دیده می شود. به عنوان نمونه در چاپ جدید این کتاب که به تحقیق آقای سید علی جمال اشرف الحسینی می باشد مقدمه ای در حدود 45 صفحه نوشته شده است.
پیشینه بحث:
بجز کتابها، مقالاتی نیز در مورد این بحث نگارش شده است که از آن جمله می توان به مقاله »قندوزی بلخی و ینابیع الموده « نوشته آقای حبیب االله احمد پناه در مجله کتاب ماه دین اشاره کرد. این مقاله با رویکرد کتابشناسی نوشته شده و این هدف را دنبال میکند که خواننده با کتاب بیشتر آشنا شود و از محتویات و بخشهای آن بخوبی آگاه گردد. نویسنده این مقاله در راستای معرفی کتاب، ناگزیر به اختصار قندوزی را نیز معرفی کرده است. از آنجا که این معرفی بسیار مختصر است و همچنین از آنجا که بحث اصلی مقاله در مورد معرفی کتاب است بطور کلی با مقاله حاضر متقاوت می باشد.
این شرایط در مورد مقاله » اهل سنت و آیات مهدویت با تاکید بر ینابیع الموده « نوشته خانمها محصص و عابدی که در شماره 82 مجله بینات به چاپ رسیده است، وجود دارد زیرا رسالت اصلی مقاله فوق الذکر بررسی آیاتی است که درمورد مهدویت وجود دارد واهل سنت آن را نقل کرده اند؛ البته به جهت اهمیت کتاب، نویسنده مطالب خود را با تکیه بر کتاب ینابیع الموده بررسی کرده است لذا نوشتار حاضر تفاوت اصلی با مقاله »اهل سنت و آیات مهدویت با تاکید بر ینابیع الموده « دارد اگرچه در بخشهایی همچون معرفی شخصیت قندوزی ممکن است اشتراکاتی نیز داشته باشد.در این جا لازم به ذکر است به مقالاتی که اهل سنت در مورد کتاب ینابیع الموده نوشته نیز اشاره شود : یکی از مقالات با عنوان » التحذیر من القندوزی الحنفی و کتابه ینابیع الموده « نوشته شیخ عثمان الخمیس است. در این مقاله چنانکه از اسمش مشخص است نویسنده سعی دارد تا خوانندگان را از مراجعه به این کتاب باز دارد. - رک :الخمیس؛ مقاله التحذیر... -
ج/ معرفی اجمالی ینابیع الموده
در میان کتابهای قندوزی، ینابیع الموده به دلیل موضوعش - مناقبی ازامام علی - ع - و اهل بیت - ع - می باشد که در منابع اهل سنت آمده است - از جایگاه و شهرت ویژه ای برخوردار است. - زرکلی - 86 / 3 این کتاب در میان جوامع حدیثی متاخران از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است بطوری که بسیاری از مولفان در نوشته های خود به این کتاب ارجاع می دهند. برای نمونه می توان به کتابهایی مثل » بحار الانوار « نوشته علامه مجلسی؛ کتاب » الغدیر « نوشته مرحوم علامه امینی؛ کتاب »من حیاه خلیفه عمربن الخطاب « نوشته عبدالرحمن احمد البکری؛ کتاب » نشأه التشیع و الشیعه « نوشته شهید صدر؛ کتاب » الحجه علی الذاهب إلی تکفیر أبی طالب - ع - « نوشته السید فخربن معد؛ کتاب » النص علی امیرالمومنین - ع - « نوشته سید علی عاشور و.... وتا حدود 20 کتاب را می توان اشاره کرد که تفاسیری همچون تفسیر المیزان و نمونه از این قاعده مستثنی نیستند.
موضوع این کتاب در نام کتاب به معنای »سرچشمه های مهرورزی« بخوبی مشخص است. همچنین بجهت موضوع خاصی که کتاب ینابیع الموده دارد تحقیقات جنبی متعددی در مورد کتاب ینابیع الموده انجام شده است. چنانکه شیخ آغا بزرگ طهرانی می گوید : کتاب »مفتاح المحبه« شرحی بر ینابیع الموده است. این کتاب اثر موسی بن علی بن ابوالقاسم بن عیسی الحسنی الحسینی می باشد. علاوه برشروح، تعلیقاتی نیز بر این کتاب نوشته شده است؛ برخی از این تعلیقات عبارتند از : محمد شفیع اعتماد الدوله -1308 مشهد؛ شیخ علیمحلاتی - 1311 بمبئی؛ محمد الکاظم الکتبی - 1384 نجف؛ علاء الدین الاعلمی - 1418 بیروت؛ سید علی جمال الاشرف الحسینی
چاپ انتشارات اسوه - تهران.
بنا بر آنچه در مقدمه کتاب آمده، این کتاب را مولف »ینابیع الموده« نامیده است؛ او در این خصوص چنین می گوید : " سماه ینابیع الموده لذی القربی و هم اهل العباء و وسائل السعاده العظمی و معادن البرکات الکبری.... " - قندوزی - 8 / 1 یعنی : من این کتاب را سرچشمه های مهرورزی به نزدیکان پیامبر که ایشان همراهان پیامبر - ص - در ماجرای حدیث کساء هستند نامیدم؛ ایشان وسیله های سعادت ابدی و معدنهای برکت عظمی هستند «
