بخشی از مقاله
چکیده:
حافظ ابراهیم، شاعر نئوکلاسیک و متعهد مصری که توانست القابی چون شاعر نیل، شاعر مردم و شاعر موسیقی کسب کند، رنج ها و مصیبتهای کشورش را که در آن زمان از استعمار از یک سو و بیکفایتی حاکمان داخلی از سوی دیگر رنج میکشید به بهترین شیوه و با بکار بردن زبان طنز به تصویر کشد. او هدفش خنداندن دیگران نیست، بلکه از آن به عنوان دستاویزی جهت نقد و بیان اوضاع وخیم سیاسی کشورش با بیانی صادقانه بهره میبرد.
در واقع طنز تلخ او را میتوان یکی از روشهای مقاومت و پایداری دانست که با رویکردی آگاهی بخش و با تکیه بر وطن دوستی و ظلم ستیزی، تعهد شاعر در برابر جامعه و ملت خویش را به نمایش گذاشته است. حافظ، در طنزپردازی خود از شیوههایی نظیر تشبیه، استعاره، کنایه، پارادوکس، مبالغه، تکرار، امر، استفهام و ندا استفاده کردهاست.
هدف پژوهشگران این مقاله بررسی و تبیین اشکال طنز سیاسی و شگردهای بیانی آن در شعر حافظ ابراهیم با تکیه بر روش توصیفی– تحلیلی است. از مهمترین نتایج این پژوهش آن است که سخریه یا طنز تلخ، از جنبههای برجسته اشعار سیاسی و اجتماعی حافظ است که غالباً مورد غفلت پژوهشگران واقع شدهاست و برخلاف نظر برخی ناقدان، موضع حافظ در برابر اشغالگران شفاف و استعمارستیزانه و تمام سعی وی بر برانگیختن غیرت ملی و بیداری مردم خموش و غافل و در هم شکستن سکوت آنها در برابر تضییع حقوقشان و روشنگری افکار عمومی جهت خیزش به سوی رشد و تعالی جامعه است.
-1مقدمه
بدون شک ادبیات پایداری نقش مهمی در جاودانگی افکار وارزشها در طول تاریخ دارد. ادبیات پایداری نوعی ادبیات متعهد است که موضوع اصلی آن مقاومت در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی و دعوت مردم به مبارزه و دفاع از حقوق و هویت دینی و ملی آنها میباشد.
در قرن نوزدهم که مصر از سلطه انگلیسها رنج میبرد استعمارستیزی و تلاش جهت نیل به استقلال به یکی از مهمترین گرایشهای ادبیات معاصر مصر تبدیل شد.
شعر در این قرن در راستای آزادی از بند استعمار و استبداد پس از یک دوره رکود به پا خاست و شاعران در بیدارکردن ملتهای عرب و اراده آنها از خواب غفلت و بیان مشکلات و معضلات جهان عرب و اشغال این کشورها و اوضاع اسف بار سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و اقتصادی رسالت عظیم بر دوش احساس کردند. هر شاعری در انجام این رسالت از سبک خاصی برای تعبیر از اوضاع نامطلوب استفاده میکند.
سخریه یا تلخند ویا به عبارت دیگر طنز تلخ نیز سبکی است که به طور غیر مستقیم و آمیخته به خنده و شوخی شاعران را برای دفاع از حقوق ملتشان یا بیان نظراتشان یاری میرساند. حافظ ابراهیم نیز از این سلاح جهت اصلاح و نقد شرایط جامعهاش ماهرانه بهره بردهاست. حافظ به کمک زبان طنز به عنوان پتانسیل نهفته زبانی وقایع امت مصری را شرح و نقد میکند و هدفش گسترش آگاهی و بیداری عمومی جامعه جهت قیام علیه شرایط حاکم و ایجاد تحول است.
-1-1بیان مسأله
نشان دادن میزان توفیق و توانمندی وشگردهای زبان شعر حافظ به صورت عام و اشعار طنز به طور خاص در نقد حاکمیت سیاسی مصر مسأله این مقاله بوده و تصور می شود که این شاعر متعهد توانسته از زبان وقابلیتهای نهفته آن برای به تصویر کشیدن اوضاع سیاسی مردمش با هدف روشنگری و آگاهی بخشی به خوبی بهرهبرداری نماید.
-1-2 پژوهشهای پیشین
در سالهای اخیر کتابها ومقالات بسیاری پیرامون هجاء،طنز و ادبیات سخریه تألیف شده که این موضوعات را از عصر جاهلی تا عصر حاضر بررسی کردهاند. از جمله کتاب»فن الهجاء وتطوره عند العرب« از ایلیا حاوی و»جحا الضاحک المضحک« عباس محمود عقاد و»الفکاهه فی الأدب العربی«حوفی یا»الفکاهه فی مصر«شوقی ضیف و»السخریه فی أدب المازنی«حامد عبده هوال.
همچنین پایان نامه هایی نظیر »السخریه فی الشعر العباسی فی القرنین الثانی و الثالث الهجریین«عوده عیسی و»السخریه فی شعر البردونی« مساعد ذبیانی ومقالاتی نظیر »السخریه فی شعر ابراهیم طوقان«سید مرتضی حسینی وساجد زارع، »السخریه السیاسیه فی شعر دعبل الخزاعی« جمال طالبی قره و»شیوههای کاربرد طنز در تصاویر فکاهی احمد مطر« از یحیی معروف. اما علی رغم تلاش بسیار پژوهشی که به طور مستقل به بررسی جلوههای سخریه سیاسی در شعر حافظ ابراهیم بپردازد یافت نشد و اگر چیزی نیز مشاهده گردید به صورت پراکنده و گذرا در ضمن بررسی اشعار سایر شعرا یا در ضمن بیان دیگر مضامین شعری این شاعر وجود داشت.
در این مقاله ضمن اشارهای گذرا به زندگی حافظ ابراهیم وعوامل موثر بر طنز در اشعار مقاومت وی،جلوههای کارکرد این اسلوب با ذکر نمونه و بیان شیوه های وی در اشعارش بررسی میشود.
-1-3 ضرورت و اهمیت تحقیق
امروزه مفهوم طنز بر کسی پوشیده نیست اما شایسته است ناقدان به ژرفای طنز سیاسی به خاطر کارکردهای فراتر از خنده آن بپردازند تا واقعیتهای نهفته این گونه طنزها آشکار و با طنزهایی که صرفا هدف خنداندن است در نیامیزد. در زبان عربی به این گونه طنزها سخریه نام نهاده اند که معادل آن در فارسی تلخند یا طنز تلخ نامیده شدهاست. حافظ ابراهیم از جمله شاعران متعهد و ملتزم معاصر است که اندیشه مقاومت و پایداری در برابر دشمن متجاوز جایگاه ویژهای در شعرش دارد. وی با بکارگیری زبان طنز تلخ تاثیرگذاری آن اندیشه را بر مخاطبانش افزون ساختهاست.
