بخشی از مقاله
چکیده
ژرف ساخت به طور ویژه مربوط به زبان شناسی است اما این اصطلاح و برداشت هاي مختلف از آن بزودي در رشته هاي دیگر علوم انسانی ریشه دوانید. منظور ما از ژرف ساخت، یافتن رگه هایی از باورهاي اساطیري و عقاید پیشین است که در قالب داستان ها ظهور یافته است.در حقیقت در این مقاله سعی شده است داستان پادشاهانی مانند فریدون، کیقباد و کیخسرو که در بخش اساطیري- پهلوانی شاهنامه آمدهاند بررسی گردد و بر اساس فرضیه نگارندگان، نشان داده شود که کلیت و بلکه پارهاي از جزئیات ساختار روایتهاي مربوط به جریان زندگی این پادشاهان، مشابه است. اولاً هرسه شاهانی هستند محبوب و در عین حال، مقتدر و ثانیاً هر سه پادشاه در ابتدا از موطن اصلی خود دور میافتند؛ در جایی دیگر با مرارتهایی پرورش مییابند و در نهایت به سرزمین اصلی خود برمیگردند و پادشاه میشوند. این ساختار مبتنی بر آیین پاگشایی است. علاوه بر این، در زندگی این پادشاهان، مؤلفههاي ژرف ساختی دیگري همچون قربانی، مشروعیت و مقبولیت نیز به چشم میخورد. شباهتها چنان زیاد است که گویی هر سه نفر در حقیقت یک شخص بودهاند و راویان پس از جمع آوري داستان زندگی آنها از نواحی مختلفایران، براي آنها قائل به جدایی و تقدم و تأخر شدهاند.
کلیدواژه: شاهنامه، ژرف ساخت، فریدون، کیقباد، کیخسرو
مقدمه
شاهنامه فردوسی اثري حماسی است که در آن داستان پادشاهان ایران از روزگاران نخستین تا پایان کار ساسانیان - گاه به تفصیل و گاه به اجمال- بیان شده است. محققان شاهنامه را به بخشهایی تقسیم کردهاند.1 برخی شاهنامه را شامل سه بخش اسطورهاي، پهلوانی و تاریخی - صفا، - 211 -206 : 1369 و برخی دیگر شامل دو دوره اسطورهاي و تاریخی دانستهاند - سرکاراتی، . - 71 : 1378 بررسی و پژوهش ما بنا بر دیدگاه نخست، دو دوره اسطورهاي و پهلوانی و بر اساس دیدگاه دوم، دوره اسطورهاي شاهنامه را در بر میگیرد. در این بخش از شاهنامه، پادشاهانی حضور دارند که یا محبوبند یا مقتدر؛ یا هر دو؛ و یا هیچکدام؛ نمونه را کیومرث، تهمورث، هوشنگ و جمشید- در نیمه اول پادشاهیاش-پادشاهانی محبوبند و مردم آنان را میستایند.
در مقابل اینان پادشاهانی هستند که مقتدرند اما محبوب نیستند؛ مانند ضحاك- که منفور است- و حتی منوچهر - زیرا نشانه آشکاري دال بر محبوبیت او وجود ندارد - . از طرف دیگر پادشاهی مانند کیکاووس در این دوره وجود دارد که به رغمِ در خدمت داشتنِ پهلوانان بسیار و حتی جهانپهلوانی مانند رستم، نه مقتدر است و نه محبوب. اما در این میان پادشاهانی حضور دارند که هم مقتدرند و هم محبوب. اینان کسانی هستند که دشمن خویش را شکست میدهند و با قدرت بر تخت شاهی تکیه میکنند و در عین حال، از محبوبیت نیز برخوردارند. ویژگیهایی از این دست، این پادشاهان را از دیگران متمایز میکند. فریدون، کیقباد و کیخسرو سه پادشاه اسطورهاي هستند که در عین اقتدار محبوبند.
یشینه تحقیق
کتاب یا مقالهاي با این عنوان یافت نشد؛ اما درباره ساختار شاهنامه و داستانهاي آن - صفا، 211 -206 : 1369 و بهار، 148-145 :1374 و حمیدیان، 11 -4 : 1383 و مالمیر، 229-199:1387 و... - ، تحقیقات فراوانی انجام شده است.
روایت و ژرف ساخت
ناقدان فرمالیست روسی میان داستان و طرح تفاوت می گذاشتند. فرمالیست هاي روسی سال 1920 در مفهوم فابولا-سیوژت - fibula-syuzhet - را به شیوه اي به کار بردند که به تمایز داستان و گفتمان اشاره داشت. فابولا عبارت است از بازگویی خلاصه کنش که فرمالیست ها آن را با چیزي در ارتباط می دانند که ویکتور شکلوفسکی - viktor » - shklovsky ماده خام « ساخت روایت می خواند. اما سیوژت به طرح شفاهی یا مکتوب داستان اشاره دارد، به شیوه ها و تمهیدات مختلف موجود در متن که آن را ادبی می کنند، سیوژت یکی از عناصر فرم است که به محتواي متن سرایت می کند، به این ترتیب سیوژت با متن ارتباط دارد - لوته، . - 14 :1388 روایت به مفهوم بازگویی پی در پی واقعه، کاشف توالی، تسلسل و زنجیره وار بودن گفتاري است که راوي آن را بازگو می کند - مستور، . - 1379:7
هر روایت زنجیره ي حوادث در روال حوادث علت و معلولی در زمان و مکان است که از موقعیتی پایدار آغاز می شود، سلسه اي از دگرگونی هاست براساس و زمینه ي نسبت هاي علت و معلولی خاص، تا سرانجام موقعیت پایدار تازه اي پدید آید - احمدي، . - 250 :1370هر داستان از بیان حادثه اي آغاز می شود که در واقه گذر از وضعیت پایداربه وضعیت پایدار دیگر است - مارتین، . - 57 :1382ژرف ساخت در تعیین معنی کلام نقش اساسی دارد. ژرف ساخت حتی در جمله هاي بسیار ساده ممکن است از رو ساخت متفاوت یا دور باشد. ژرف ساخت در واقع همانهایی هستند که معنی را تعیین می کنند - چامسکی، » . - 152 :1392 ژرف ساخت پیوندي مستقیم تر با معنی جمله دارد « - لاینز، » . - 302 :1391
اساس دیدگاه چامسکی بر تمایز بین دو جزء در رفتار زبان استوار است: روساخت surface structure و ژرف ساخت deep structure رو ساخت. دو جمله ي Jhon is eager to please و Jhon is casy to please هر دو جان را در مقام نهاد جمله نشان می دهد اما با دقت به ژرف ساخت جمله در می یابیم که در جمله نخست جان در حقیقت نهاد است یعنی خودش مشتاق خوشحال کردن دیگران می باشد. حال آنکه در جمله دوم جان بخشی از مفعول است یعنی خوشحال کردن او کاري آسان است. پرداختن یه روساخت و ژرف ساخت جملات و
