بخشی از مقاله
چکیده:
مسأله فقر از دیرباز، از جمله معضلات اساسی و مشترک جوامع بشری بوده است. بهطور کلی دو نگرش عمده دربارهی ایجاد ریشههای فقر در جامعه وجود دارد. عدهای عامل فردی و برخی نیز شرایط حاکم را در زمینه ایجاد فقر مسئول می دانند. نگاه امام علی - ع - به ریشه های فقر از سه ساحت اجتماع، حکومت و فرد است؛ ایشان، نخستین و مهمترین عامل ایجاد کننده فقر در جوامع را نظام ناسالم اجتماعی در جامعه میداند، در وهلهی دوم این حکومتها هستند که با ایجاد بستر اجتماعی ناهموار، زمینهی ایجاد فقر در اجتماع را موجب میشوند و سومین عامل در این راستا، عامل فردی است، که با تأثیر و تأثر متقابل از دو عامل دیگر زمینهساز فقر و تهیدستی در جامعه است. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی درصدد است با بررسی آراء امام علی - ع - در نهج البلاغه و سایر منابع به تبیین نگرش آن حضرت در باره مسأله فقر و زمینههای ظهور فقر در جامعه از راهبرد سه گانه فوق بپردازد.
واژگان کلیدی: امام علی - ع - ، فقر، جامعه، فاصله طبقاتی، نهج البلاغه
مقدمه:
فقر، تهیدستی یا تنگدستی به معنای وضعیتی است که فرد فاقد میزان معینی داراییهای مادی است که بتواند نیازهای خود را در زندگی به طور معمول رفع کند. در حالی که فقر خود مراتبی دارد و در شرایط مختلف درجات فقر متفاوت است، این رفع نیاز در شرایط فقر مطلق به حد نیازهای اولیه فرد میرسد، به گونهای که فرد از برآوردن ابتداییترین نیازهای خود ناتوان است. در اسلام هر چند به سادهزیستی و دوری از اشرافیت و تجملگرایی توصیه شده، اما به شدّت مسئله فقر برای جامعه و فرد مضر و مخرب دانسته شده و از آن بر حذر داشتهاند. در روایتی از پیامبراسلام - ص - آمده است که کفر و فقر مادی، یکسان هستند و میبایست از هر دو گریخت: »لّلهُام انّی اعوذُبکَمن الکُفر و الفَقر، فقال رجلٌ :أیعدلان؟ قال: نعم«؛ خدایا من از فقر و کفر به تو پناه میبرم. مردی گفت: آیا فقر و کفر یکسان هستند؟ فرمود: آری. - محمدی ریشهری،/1388 - 2483/448
از پیامبر گرامی اسلام - ص - همچنین روایت شده است که در امت اسلام فقر به کفر نمیانجامد؛ زیرا رحمت الهی از جهات مختلف بر امت اسلام میوزد و مومنان به حکم تکلیف و وظیفه اسلامی، می کوشند تا رحمت الهی را در مهر و محبت خویش نشان دهند و با احسان و نیکوکاری، عطوفت الهی را مظهریت نمایند. از این رو آن حضرت - ص - می فرماید: لَ»ولارحمهُربّی علی فُقَراء اُمّتی کادَالفقرُأن یکون کفراً؛ اگر رحمت پروردگارم بر تهیدستان امتم نبود، نزدیک بود فقر به کفر بینجامد. - شعیری، - 817/300/1414امام علی - ع - هم با اینکه در زندگی شخصی خود در نهایت سادهزیستی و قناعت روزگار میگذراندند اما به شدّت از فقر برای دیگران نگران بودند و یکی از مهمترین دغدغهای ایشان در باره امّت مسئله فقر و نداری بود، تا جایی که می فرمایند:الفقرُیخرسُالفطنَعن حجّتهِو المقلُغریب عن بلدتِهِ - تهیدستی مرد زیرک را در برهان کند میکند و انسان تهیدست در شهر خود نیز بیگانه است - . - سیدالرضی، - 445:1390
و در جایی دیگر حتی فقر را بزرگتر از مرگداندمی؛الفقرُ موتُ الاَکبر - همان، - 474 .از این روست که امام - ع - در نامهای به فرزندش محّمد حنفیه می فرماید: پسرم از فقر و تنگدستی درباره تو نگرانم. پس از فقر و نداری به خدا پناه ببر، زیرا که فقر باعث نقص دین و سرگردانی عقل و عامل دشمنی است. - همان، - 505با تأسیس دولت اسلامی و پس از آن شکلگیری فتوحات در شرق و غرب، سیل ثروتها به جامعه فقیر عربستان سرازیر شد، اما به دلایلی این منابع نتوانست مسئله فقر و تهیدستی را در سرزمینهای اسلامی برطرف کند و تنها ابزار قدرت و لذتجویی عده محدودی از اشراف و قدرتمندان شد.
بسیاری از مسلمانان از جمله امام علی - ع - مخالف این وضع بودند و ایشان چه در دوران خلافت و چه قبل از آن تمام توان خود را برای از بین بردن معضل فقر و ایجاد عدالت در جامعه به کار بردند. ایشان در بسیاری از موارد از جمله در خطبهها، نامهها و گفتار خویش به ریشهها و علل فقر و نحوه مقابله با آن اشاره کردهاند و از آنجا که این عوامل تنها مختص جامعه آن روزگار نبوده است بلکه برای همه جوامع و در هر دورانی صادق است، لذا شناخت این علل و ریشهها می تواند نقش مهمی برای درک مسئله فقر و نحوهی مواجه شدن با آن در جامعه داشته باشد. پژوهش حاضر برآنست تا دیدگاه امام علی - ع - در مورد فقر و زمینههای بسترساز این معضل اجتماعی را بر اساس منابع موجود مورد تحلیل قرار دهد.
سوال اصلی تحقیق:
علل و ریشههای فقر از نگاه امام علی - ع - کدامند؟
یشینه تحقیق:
در زمینه سیره اقتصادی امام علی - ع - تا کنون پژوهش های متعددی صورت گرفته است. برای مثال کتاب سیره اقتصادی امام علی - ع - نوشته سید رضا حسینی و همچنین آثار پژوهشی دیگری که در این زمینه انجام شده است؛ اما در خصوص مسئله فقر و ریشه های آن از دیدگاه امام علی - ع - پژوهشهایی که انجام شده عموماً سطحی و معمولا علل فردی ریشههای فقر از نگاه امام - ع - را بیان می کنند. برای مثال نوشته »علل و آثار فقر از نگاه امام علی - ع - « از کیهان فرهنگی و سید علیاء محمد و یا مقاله » فقر از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه« در سایت پژوهشکده فرهنگ و معارف اسلامی که به معرفی مختصر فقر از منظر قرآن و نهج البلاغه پرداخته است.
اهمیت پژوهش:
با وجود نسبی بودن تعاریف و درجات فقر در شرایط مختلف، بشر همیشه سایه شوم فقر و تهیدستی را در میان جوامع خویش به همراه داشته است و این مسئله امروزه نیز با وجود تمام پیشرفتهایی که جوامع بشری در زمینههای مختلف داشتهاند نه تنها از بین نرفته بلکه در برخی جوامع بیشتر هم شده است. از آنجا که انسانها عموماً برای درک بهتر شرایط خود و پیدا کردن مسیر درست به الگویی مناسب و درست نیاز دارند، لذا علی - ع - به عنوان یکی از بزرگترین سرمایههای معرفت و تقوی در تاریخ بشر میتواند در درک هر چه بهتر مسئلهای بنام فقر ما را یاری دهد و ارائه چهارچوبی از سوی ایشان در مورد ریشههای فقر و نیازمندی در میان انسانها میتواند راه را برای درک این مسئله در عصر حاضر و نحوه مواجهه با آن هموار نماید؛ علاوه بر آن شباهت بسیار زیاد اسلام و جوامع اسلامی در قرون نخست و جامعهای که علی - ع - در آن میزیست با جوامع اسلامی امروزه و علی الخصوص جامعه امروزی ایران ضرورت این پژوهش و رسیدن به این شناخت را دوچندان میکند.
نوآوری پژوهش:
پژوهش حاضر بر آن است تا علاوه بر تقسیم زمینه های بروز فقر در دو بعد فردی و اجتماعی، ریشههای فقر از نگاه امام علی - ع - در سه سطح جامعه، حکومت و فرد را مورد بررسی قرار دهد و نتایج تحقیق خود را بنابر اهمّیت این علل از دیدگاه حضرت علی - ع - در یک تقسیم بندی منظم قرار دهد. و همزمان با اشاره به تاثیر این عومل از یکدیگر به نحوه مواجهه امام علی - ع - با آنها بپردازد. تلاش این پژوهش بر آن است تا علی رقم پژوهشهای صورت گرفته تاکنون، دیدگاههای امام علی - ع - را در یک دستهبندی منظم و منسجم قرار دهد و علاوه بر آن به جوانبی از دیدگاههای امام در این زمینه که در هیچیک از پژوهشهای پیشین مورد بررسی قرار نگرفته، اشاره کند؛ تا در نهایت بتوان به درکی جامع و منظم از دیدگاههای امام علی - ع - در این زمینه دست یافت.
