بخشی از مقاله
چکیده:
ریشهشناسی، علم مطالعه تاریخی واژهها است در این مقاله به ریشه شناسی واژه آذربایجان پرداخته میشود. ریشهشناسی نام آذربایجان از آن روي اهمیت دارد که بعد از نامگذاري منطقه آلبانیاي قفقاز و اَران به آذربایجان و ظهور پانترکیسم عدهاي بر آن شدند که این نام ریشه در زبان ترکی دارد.. منابع و مدارك تاریخی و زبانشناسی اثبات می کنند. که واژه آذربایجان واژهاي ایرانی است و هیچ ارتباطی با زبان ترکی ندارد. نامآذربایجان از نام سردار ایرانی »آتروپات« که شهربان آن سرزمین در زمان سقوط هخامنشیان بود گرفته شده است. احتمالاً تلفظ این اسم در زبان مادي ātarpāta-بوده است. آتروپاتن واژه اي یونانی است که از زبان پهلوي اشکانی وارد زبان یونانی شدهاست. این واژه در پهلوي اشکانی به صورت Ādurbādegānاست: که مشتق از واژه Ātar-pāta-ka-ana- ایرانی باستان به معنی »جایی که در آن آتش پاییده میشود« است..واژه امروزي » آذربایجان « معرب» آدرپایگان « است. واژه آدرپایگان از واژه فارسی میانه Ādurbāyagān مشتق شده است
واژگان کلیدي: ریشهشناسی، آذربایجان، آتروپاتکان، آتروپات، آدرپایگان
مقدمه:
ریشهشناسی، علم مطالعه تاریخی واژهها استکه در زبان انگلیسی بدان etymologyگفته میشود.امروزه ریشهشناسی تاریخ یک واژه است از قدیمیترین زمان کاربرد آن تا به امروز، هم از لحاظ لفظ و هم از لحاظ معنی. در هر زبان واژههایی در زمانی معین از رواج میافتند. ریشهشناسی این گونه واژه ها تاریخ آنها است. همچنین ریشه شناسی به معناي شناسایی و ردیابی تاریخچه و منشا یک واژه است. و اینکه شکل و معنی آن واژه در طول زمان دچار چه نوع تغییراتی شده است. این کار یا با ارائه خاستگاه واژه و یا با تجزیه واژه به ریشه پیشوند و پسوند آن و ذکر برابرهاي واژه در دیگر زبان هاي هم خانوادهاش صورت می گیردل}ظ{
امروزه منطقه آذربایجان از لحاظ تقسیمات کشوري ایران در سال 1316 خورشیدي شامل استانهاي آذربایجان شرقیو آذربایجان غربیاست. در این تقسیمبندي استان اردبیلکه در سال 1372 خورشیدي تأسیس شده است، جزء استان آذربایجان شرقی بوده است. هم اکنون نیز استانهاي آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل بهعنوان منطقه آذربایجان شناخته میشوند.و در گذشته نیز این نام به سرزمینی گفته میشده است که از شمال به اران، و از جنوب غربی به آشورو از مغرب به ارمنستانو کردستان ترکیه، محدود میشده است. و پایتخت آن شهر گنجک بوده است در تخت سلیمان در جنوب شرقی مراغهو عرب آن را کزنا و یونانیان گازا مینامیدهاند{4}
آذربایجان امروزي ایران از سمت شمال به جمهوري آذربایجانو ارمنستان، از سمت جنوب به استانهاي کردستانو زنجان، از سمت شرق به استان گیلانو از سمت غرب به ترکیهو عراقمحدود شده است. این منطقه از مناطق صنعتی، ترانزیتی، راهبردي و مرزي ایران است و منطقهاي کوهستانی و نسبتاً پربارش میباشد. شایان ذکر است که نام کشور آذربایجان در سال 1917 و طی کنگره حزب مساوات جایگزین نام اصلی و تاریخی قفقاز، اران و آلبانی شد. این نامگذاري با هدف جدایی آذربایجان ایران انجام شد }قز{ احمد کسروي مینویسد: "شگفت است که آران را اکنون »آذربایجان« میخوانند. با آن که آذربایجان یا آذربایگان نام سرزمین دیگریست کهدر پهلوي آران و بزرگتر و شناستر از آن میباشد و از دیرین زمان که آگاهی در دست هست، همواره این دو سرزمین از هم جدا بوده و هیچگاه نام آذربایجان بر آران گفته نشده است{14}
ریشهشناسی نام آذربایجان از آن روي اهمیت دارد که بعد از نامگذاري منطقه آلبانیاي قفقاز و اَران به آذربایجان و ظهور پان ترکیسمو عدهاي بر آن شدند که این نام ریشه در زبانهاي آلتایی همانند ترکی دارد. افرادي همانند: یامپولسکی گفتهاند که: آتروپات اسم خاص است ’. او نام - - آتروپات - - را با نام - - اندربد - - در اوستا و - - ارتابازان - Artabazan - - - یکی دانسته ، چنین نتیجه گرفته است که نام مذکور مرکب از دو واژه - - اتر = آذر - - و - - پت - - pat – و به معناي - - رئیس آیین تار - - است{10}امپولسکی و یارانش آذرلی و موسوي چنین اظهار عقیده کرده اند که آذربایجان به معناي - - جایگاه ایزد آذر یا آتش است - - . {13} دمیرچی زاده ، بی آنکه با زمان و تاریخ سر و کاري داشته باشد نوشت که - - هرودوت نام آتروپاتن را می شناخت . - - حال آنکه این مورخ از دیدگاه زمانی نمی توانست از نام مذکور آگاه بوده باشد . - -
وي در ادامه سخن نوشت که - - اتور - - - آذر - در مورد نام آذربایجان از واژه - - ان – تور - ان هور - - - An – hur = پدید آمده که - - - - an یا - - - - Aun واژه و نام سومري است. {10}ر. قربانی مدعی شده است که واژه آذر در نام - - آذربایجان - - نامی است ترکی و متعلق به قبایل ترك که معناي آن - - مرد آذري - - است . و بالاخره آنکه سید اف دکتراي زبان شناسی در اظهار نظري پندار بافانه چنین می نویسد: - - آذ - - AZ– که پیشوند نام آذربایجان است. نامی است ترکی و معرف یکی از قبایل ترك است. واژه - - ار - - er– که بعد از - - آذ - - AZ– آمده ، به معناي مرد است پس از نامهاي - - آذ - - Az– و - - ار - - er– واژه - - باي - - bai = bay – آمده است که این نیز واژه اي ترکی و همان - - باي - - و - - بیگ - - است. در پایان نام - - - - Azerbayajan واژه - - - - ajan آمده است که در زبان ترکی به معناي - - خان - - و - - پدر - - است . بدین روال واژه - - آذربایجان - - Azarbayajan به معناي - - خان، بیگ و مردي از قبیله آذ AZ – است. {17}
ولی همان گونه که مدارك و مستندات باستانشناسی و زبانشناسی و نوشته هاي مورخان نشان میدهد تمام این ادعاها بیاساس بوده. و مردم آذربایجان ایرانی هستند و نام آذربایجان نیز واژهاي ایرانی است. حدود پنجهزار سال پیش زمانی که قوم هندواروپایی در جنوب سیبري سکونت داشتند تصمیم به مهاجرت گرفتند، عده اي از آنها به آسیاي مرکزي مهاجرت کردند و حدود هزار و پانصد سال در کنار هم زندگی کردند. این اقوام به آریایی معروف هستند.. این قوم خود را *arya- مینامیدندکه به صورت-ārya در ریگ ودا {26} به صورت airiia-در اوستا {20}و به صورت ariya- در کتیبههاي فارسی باستان {30} ثبت شده استگروهی از این اقوام آریایی در سرزمین افغانستان امروزي سکنی گزیدند؛ چون در ابتدا اسلام نتوانست در آنجا نفوذ کند، این سرزمین را کافرستان میگفتند. ولی از سال 1896 به بعد، این سرزمین را نورستان نامیدند.. و یک گروه دیگر از اقوام آریایی در آسیاي میانه ساکن شدند.
امروزه دانشمندان این قوم را هندوایرانی مینامند {28} حدود هزار پانصد سال قبل از میلاد مسیح عده اي از اقوام آریایی رهسپار سرزمین ایران شدند. و آنها نیاکان اقوام ایرانی امروزي هستند.و اقوام ایرانی شامل مادها، پارسها و دیگر اقوام بودند. مادها در شمال غربی فلات ایران ساکی شدند و نام خود را به این سرزمین دادند. و سرزمین آذربایجان فعلی در شمال غربی فلات ایران را با نام ماد کوچک و ناحیه امروزي کردستان، تهران - ري - ، حوزه شمال غربی کویر مرکزي و همدان را با نام ماد بزرگ میشناختند.{17} پایتخت ماد در گذشته هگمتانهبوده است.{8} که همدان امروزي است.واژه ماد در کتیبه بیستون، ستون اول به صورت Māda- آمدهاست و نام هگمتانه در کتیبه بیستون، ستون اول، بند 32 به صورت-Hagmatāna ثبت شده است. واژه Hagmatāna- تشکیل شده است از: پیشوند ham-ریشه فعل√gam به معنی »آمدن« که در اینجا چون واژه صفت مفعولی است صورت ضعیف ریشه بدون واکه /a/به کار رفته است. و-–ta که پسوند صفت مفعولیساز الست و پسوند مکان ساز {24} .–ā na- قدیمیترین منبعی که حدود جغرافیایی سرزمین آذربایجان را مشخص میکند کتیبه بیستون است. در این کتیبه به اسم آذربایجان اشارهاي نشده است. زیرا که در آن دوران نام این سرزمین ماد بوده است. و بعد از حمله اسکندر در منابع تاریخی به نام »ماد آتروپاتن« شهرت دارد. در کتیبه بیستون ستون دوم بند نهم چنین آمده است:
