بخشی از مقاله
چکیده:
کانسار مس دهنه در شمالشرق زنجان و در پهنهی البرز غربی- آذربایجان و زیر پهنه طارم قرار دارد. واحدهای رخنمون یافته در منطقهی مورد مطالعه شامل توفهای آندزیتی و لیتیککریستال توف و گدازههای آندزیتی و آندزی- بازالت با سن ائوسن میباشند که واحدهای عضو کردکند از سازند کرج را در این منطقه تشکیل میدهند. کانسار مس دهنه بهصورت چینهکران در درون واحدهای آندزیتی و آندزیتی- بازالتی تشکیل شده است. در کانسار دهنه، کانههای ماده معدنی شامل مس طبیعی، کالکوسیت، پیریت، مالاکیت، کریزوکولا، آزوریت و کوپریت میباشند. ساخت و بافت ماده معدنی در این کانسار شامل دانهپراکنده، رگه-رگچهای، جانشینی و پرکننده فضای خالی است. دگرسانیهای موجود در این کانسار که در ارتباط با فرآیند کانهزایی مس میباشند شامل دگرسانیهای اپیدوتی- کلریتی، کربناتی، زئولیتی و در مواردی سیلیسی است. شواهدی از جمله کانیشناسی، سنگ میزبان، ساخت و بافت و ژئومتری در کانسار مس دهنه نشان دهنده کانهزایی مس از نوع کانسارهای تیپ مانتو میباشد.
کلید واژه: مس طبیعی، تیپ مانتو، پهنه البرز غربی- آذربایجان، زیر پهنه طارم، زنجان.
مقدمه:
کانسار مس دهنه در شمالشرق شهرستان زنجان در نزدیکی روستای دهنه قرار دارد. این کانسار از نظر تقسیمات زمینشناسی-ساختاری، در پهنهی البرز غربی- آذربایجان و زیر پهنه طارم قرار دارد. کوههای طارم از دیدگاه زمینشناسی عمومی دارای پتانسیل معدنی مناسب میباشند. با توجه به مطالعات انجام شده، تاکنون کانیسازیهای فلزی چون مس، سرب و روی، آهن، طلا در این پهنه مشاهده شده است، که ازجمله این کانهزاییها، میتوان به کانسار مس خلیفهلو - فیضی و خاکزاد، - 1376، کانسار مس ماهین طارم سفلی - هادی، - 1379، کانسار اپیترمال مس- طلای گلوجه - مهرابی و همکاران، - 1388، کانسارهای اکسید آهن- آپاتیت طارم - Nabatian et al, 2012, 2014, 2015 - ، کانسار چند فلزی - مس، سرب، روی - لوبین- زرده - حسینزاده و همکاران، - 1393 و کانسار مس – طلای لهنه - زمانیان و همکاران، - 1394 اشاره کرد. از دیگر کانسارهای موجود در این پهنه میتوان به کانسار مس دهنه اشاره کرد. علیرغم فعالیتهای اکتشافی اخیر انجامشده در کانسار مس دهنه، تاکنون مطالعه علمی دقیقی بر روی آن انجام نشده است. به همینجهت در این نوشتار، ویژگیهای زمینشناسی، کانهزایی و کانیشناسی کانسار دهنه مورد بررسی قرار گرفته است. این مطالعات میتواند برای اکتشاف کانسارهای مس مشابه با کانسار مس دهنه در زیرپهنهی طارم کمک بهسزایی داشته باشد.
زمینشناسی:
براساس نقشه 1/100000 طارم - امینی، - 1379 توالی آتشفشانی- رسوبی ائوسن دارای بیشترین گسترش در منطقه مورد مطالعه میباشد. تنها سازندی که در منطقه مورد مطالعه رخنمون دارد، سازند کرج میباشد. این سازند در غرب رشته کوههای البرز در ناحیه کوههای طارم که به نام پهنهی البرز غربی نامیده شده - نبوی، - 1355، ضخامتی برابر با 3800 متر دارد - Hirayama et al, . - 1966 سازند کرج در کوههای طارم به دو عضو کردکند و آمند تقسیم شده است که عضو آمند 1400 - متر - بهطور عادی بر روی عضو کردکند 2400 - متر - قرار دارد . - Hirayama et al, 1966 - مرز بین این دو عضو نامشخص بوده و در نقاطی که بخش آندزیت تحتانی آمند وجود ندارد، واحد مادستون آمند برروی بخش بالایی کردکند قرار میگیرد. عضو کردکند شامل واحدهای رسوبی-آتشفشانی ائوسن که همارز با واحدهای زیرین سازند کرج میباشد دارای واحدهای آذرآواری و بهمقدار کمتر آتشفشانی است.
ولی عضو آمند در این ناحیه بیشتر دارای واحدهای آتشفشانی با ترکیب بازالت، آندزی- بازالت و آندزیتی بههمراه مقدار کمی سنگهای آذرآواری است.قدیمیترین واحد چینهای در منطقه دهنه واحدهای توفی است که گدازههای آندزیتی و آندزیت- بازالتی بر روی آنها قرار دارند - شکلهای 1 و . - 2 کانهزایی مس دهنه در داخل عضو کردکند روی داده است - شکل -2 الف - . واحد آندزیتی در رخنمون صحرایی و نمونههای دستی بیشتر به رنگ خاکستری تیره دیده میشود که دارای بافت مگاپورفیری و آمیگدالوئیدال است. واحد آندزیت-بازالتی موجود در این منطقه دارای بلورهای فنوکریست پیروکسن بوده که میکرولیتهای پیروکسن و پلاژیوکلاز در زمینه آن بهصورت بلورهای ریز و فاقد جهت یافتگی مشخص قرار دارند. اشکال بادامی - بافت آمیگدالوئیدال - که توسط کلسیت، کلریت و زئولیت پرشدهاند، در زمینه این سنگها به فراوانی دیده میشوند.
برروی واحدهای مزبور لایههایی از توف قرار میگیرند که ضخامت کمتری داشته و بهصورت هم روند و همشیب با سایر واحدهای سنگی منطقه قرار گرفتهاند - شکل . - 1 قابل ذکر است که میان لایههایی از آندزیت پورفیری همراه با این واحدها در منطقه تشکیل شده است. واحد آندزیتی با بافت آمیگدالوئیدال، بههمراه گدازههای آندزیت-بازالت میزبان کانیزایی در منطقه مس دهنه میباشد. از ویژگیهای این واحدها وجود دگرسانیهای کربناتی، کلریتی و اپیدوتی در آن است. در این واحد ماده معدنی بصورت دانهپراکنده، رگچهای، جانشینی، پرکننده فضای خالی دیده میشود.همانطور که قبلا نیز اشاره شد، کانهزایی درکانسار مس دهنه محدود به گدازه آندزیتی و آندزیتی– بازالتی میباشد که براساس مطالعات میکروسکوپی، دارای بافت پورفیری بوده و کانیشناسی آن شامل پلاژیوکلاز، پیروکسن - ارتوپیروکسن، کلینوپیروکسن - و الیوین میباشد.
کانی پیروکسن که در زمینهای از میکرولیتهای پلاژیوکلاز قرار دارد به مقدار کمتر نسبت به پلاژیوکلاز در سنگ میزبان دیده میشود - شکل . - 3 بلورهای پیروکسن اکثراً فنوکریستهای سنگ را تشکیل میدهند که به نسبتهایی توسط کربنات و کلریت جانشین شدهاند. بلورهای پلاژیوکلاز نیز بهصورت فنوکریست و هم بهصورت میکرولیت در زمینهی سنگ مشاهده میشوند - شکل . - 3 این کانی نیز به نسبتهای به کربنات تبدیل شده است. کانی الیوین نیز در این سنگها عمدتاً بهصورت سرپانتینیتی شده وجود دارد که در برخی بخشها بقایایی از آن باقی مانده است. بافت سنگ میزبان کانهزایی از نوع پورفیریتیک میباشد. عمدهترین دگرسانیهای مشاهده شده در این سنگها شامل دگرسانی کربناته - کلسیتی - ، کلریتی و زئولیتی میباشند - شکل - 4 که دگرسانیهای کلریتی و کربناتی اغلب جانشین کانیهای پیروکسن، الیوین و پلاژیوکلاز شده و زئولیت نیزاکثراً بهصورت کروی شکل فضاهای خالی سنگ را پر کرده است.
کانیزایی، ساخت و بافت:
در منطقهی دهنه، کانیزایی مس بصورت چینهکران و محدود به واحدهای گدازه آندزیتی و به مقدار کم در واحد گدازهی آندزیت-بازالتی روی داده و در واحدهای توفی و لیتیک توف نشانههایی از کانیزایی مس دیده نمیشود. گسترش ماده معدنی در این کانسار بهصورت جانبی حدود 100 متر بوده که ضخامتی در حدود 2-5 متر دارد. همانطور که قبلا نیز اشاره شد، کانیزایی در این منطقه بهصورت دانهپراکنده، رگه- رگچهای، جانشینی و پرکننده فضای خالی روی داده است. در کانسار مس دهنه و در واحد میزبان کانه زایی، دگرسانیهای مرتبط با کانهزایی گسترش کمی دارند. دگرسانیهای مهم در ارتباط با فرایند کانهزایی مس در این کانسار شامل دگرسانیهای کربناتی، اپیدوتی- کلریتی، زئولیتی - شکل - 5 و در مواردی سیلیسی شدن است. کانیشناسی مس در کانسار مس دهنه بهطور عمده شامل مس طبیعی، کالکوسیت، پیریت بوده - شکل - 5
که در اثر فرایندهای سوپرژن به کانیهای ثانویه از جمله کوپریت، مالاکیت، آزوریت، کریزوکولا، کالکوسیت، و اکسید و هیدروکسیدهای آهن تبدیل شدهاند - شکلهای 5 و . - 6 در این کانسار، ماده معدنی در تمامی بخشهای گدازه آندزیتی گسترش داشته و در کنتاکت بین گدازه آندزیتی و آندزیت – بازالتی نیز رخنمون دارد. کانی مس طبیعی بههمراه کالکوسیت و پیریت از اصلیترین کانیهای مس در این کانسار میباشد که بهصورت دانه پراکنده و رگه- رگچه ای در واحد گدازهای آندزیتی و آندزیتی- بازالتی گسترش دارد. بهطور کلی، کانه مس طبیعی بصورت دانه پراکنده و بازماندی - جزیرهای - در داخل کانی کوپریت - در طی فرایند سوپرژن - و رگه-رگچهای میباشد - شکل . - 6 بیشتر کانیهای حاصل از فرایندهای هوازدگی و سوپرژن همانند کالکوسیت، کوپریت، مالاکیت و کریزوکولا در اطراف کانیهای اولیه تشکیل شدهاند - شکلهای 5 و . - 6
