بخشی از مقاله
چکیده
تفکر از جمله اعمال اجتناب ناپذیر بشر است. در جهان امروز هر انسانی برای درست زیستن نیازمند فراگیری درست فکر کردن است - حسینی، . - 1394 مجلات چاپی به علت داشتن قابلیت در علاقهمند کردن کودکان به مطالعه، فرهنگ سازی و نهادینه کردن آن از جایگاه ویژهای در بین خواندنیهای کودکان برخوردارند و در واقع پلی هستند بین ذهن کاوشگر کودک و محیط اجتماعی او - مظفری کاکاوند، . - 1376 یکی از کارکردها و جنبههای اثرگذار نشریات کودکان، پرورش خلاقیت آنان است؛ چرا که نشریات به دلیل داشتن بخشهای متنوع نظیر داستان، شعر، سرگرمی و... بیش از کتاب میتوانند در پرورش کودکان خلاق سودمند باشند.
ابزارهای مختلفی برای پرورش ذهن کودکان وجود دارند که امروزه با پیدایش انقلاب در زمینه فنآوری اطلاعات و ارتباطات، مجلات چاپی از جایگاه ویژه ای برخوردارند. اگر چه بررسی وضعیت کمی و کیفی نشریات کودک و نوجوان در ایران، نشان میدهد که در سالهای اخیر، این نشریات از رشد قابل قبولی در مقایسه با رشد مطبوعات در ایران برخوردار بودهاند، اما هنوز جای بررسی و تحقیق پیرامون این نشریات به وضوح خالی است.
با توجه به مطالبی که در بالا به آنها اشاره شد می توان نتیجه گرفت که رسانه های جمعی در شکل کلی و مجلات به طور خاص ابزاری مناسب برای کمک به رشد و پرورش خلاقیت کودکان محسوب میشوند و میتوانند به کودک در زمینههای مختلف مانند: افزایش دقت، خلاقیت و افزایش مهارت هماهنگی چشم و دست با انجام نقاشی، ساخت کاردستی و رنگ آمیزی و. . . یاری رساند و پژوهشها نیز نشان داده است که خلاقیت را مانند هر توانایی دیگر انسان میتوان پرورش داد یا تخریب کرد - صالحی عمران و چهارباشلو، . - 1389
مقدمه
در چند دهه اخیر در سراسر جهان به ویژه درکشورهای توسعه یافته توجه زیادی به مطالعهی پدیدهی خلاقیت1 شده است؛ این توجه تصادفی نیست، بلکه ناشی از انقلاب علمی- فناورانه است و به وضوح نشان میدهدکه خلاقیت نقش مهمی در پیشرفتهای همه جانبه در تمام عرصههای زندگی ایفا میکند. از این رو علاقه به مطالعه و بررسی پدیدهی خلاقیت در سراسر جهان بهویژه در کشورهای توسعه یافته افزایش یافته است. استوجانوا - 2010 - 2 معتقد است که پیشرفتهای علمی- فناورانه گواه تواناییهای انسان خلاق است. به عبارت دیگر، انسانهای مدرن در زمان بحرانهای شدید اجتماعی زندگی میکنند، از این رو ضرورت سرمایه گذاری در خلاقیت، کلید پیشرفت اجتماعی تلقی میشود؛ چرا که خلاقیت در رشد و تکامل فرد و تمدن نقش مؤثری دارد و زیربنای اختراعها و دستاوردهای علمی و هنری است.
پژوهشهای انجام شده در زمینهی خلاقیت نشان میدهد، خلاقیت موهبتی نیست که تنها افراد خاصی از آن برخوردار باشند. همچنین به اعتقاد برخی از پژوهشگران خلاقیت خصوصیت ذاتی و ارثی هم نیست، چون میتوان با کاربرد شیوههای مناسب، تفکر خلاق را از دوران کودکی پرورش داد - تورنس3، . - 1387 به همین منظور پرورش خلاقیت در کودکی، برای گذر از عصر اطلاعات و ورود به دنیای آینده و تربیت کودکان توانمند، خلاق، ارتباطگر و مسلط به فناوریهای جدید روز از ضروریات است؛ آنچنان که دارای انگیزش بالا بوده و از شوق زندگی کردن برخوردار باشند تا بتوانند در دنیای پررقابت و پیچیدهی آینده، تاب تحمل داشته و موفق شوند - نقی اوغلی، - 1387؛ چرا که کودکان و نوجوانان سرمایههای اصلی جوامع به شمار میروند و هرگونه سرمایهگذاری در آموزش و تربیت آنها بازده فزایندهای در آینده به دنبال خواهد داشت.
پرورش خلاقیت کودکان یکی از اهداف اساسی ادبیات کودکان است. ادبیات، کودک را در همه اوقات زندگی پرورش میدهد و باعث مسرت خاطر، وسعت تخیل و قوت تصور او میشود و نیز نیروی ابتکار و ابداع به او میبخشد. داستانها و اشعاری که کودکان میشنوند اثری عمیق در فکر و روحیه آنان می گذارد و آنها را برای رویارویی با مسائل رشد و معاشرت با دیگران آماده میسازد و نیز در درک و فهم مشکلات زندگی آنان را یاری میکند.
یکی از انواع مهم ادبیات کودکان، مجلات هستند. مجلات خاص کودکان و نوجوانان در زمرهی خواندنیهایی هستند که عادت خواندن مستمر و منظم و زمانبندی شده را در کودکان و نوجوانان بهوجود میآورند و بهدلیل تنوع و روزآمد بودن مطالب از جذابیت خاصی برخوردارند. در مجلات برخلاف کتابها، خواننده مجبور نیست از اول تا آخر مطالب آنها را بخواند. او میتواند تا انتشار شماره بعدی بهتدریج قسمتهای مورد علاقهی خود را گزینش و مطالعه کند. مجلات کودکان و نوجوانان حق انتخاب را برای خوانندگان خود وسیعتر میکنند. هر کودکی با هر سلیقه و علاقهای میتواند بخش مورد نیاز و علاقه خود را در آن بیابد.
به طور کلی، مجلههای کودکان به دلیل تنوع، ایجاد سرگرمی و روزآمد بودن ابزاری برای عادت کودکان به مطالعه محسوب میشود. سؤالاتی که بر اثر مطالعه برای کودک مطرح میشود و مقایسههایی که او بین مسائل مختلف میکند در مجموع موجب افزایش خلاقیت کودک میشود. با بهرهگیری از تخیل ناشی از مطالعه، او قادر است آزادانه خیال پردازی کند - قیاسی، . - 1389 بنابراین اهمیت دارد به مجلههای کودکان به عنوان ابزاری اساسی که به دلیل توجه کودکان، ابزاری اثرگذار است، از ابعاد مختلف و از جمله خلاقیت که یکی از اهداف اساسی تعلیم و تربیت است، توجه شود.
بیان مسأله
هدف اصلی نظامهای تعلیم و تربیت، پرورش انسانهایی پویا، خلاق، توانا، کاشف و نوآور است و با توجه به حرکت پرشتاب جوامع بشری، انسان ناگزیر به حرکت در جاده خلاقیت، نوآوری و ابتکار است و جهت دستیابی به این مهم باید روی تأثیرپذیرترین گروه جامعه یعنی کودکان و نوجوانان سرمایهگذاری نماید؛ زیرا انگیزه خلاقیت و کنجکاوی در کودکان نسبت به همه گروههای سنی قویتراست - شریعتمداری، - 1367 و باید به رشد و پرورش آن توجه نمود؛ زیرا پرورش ذهن به عنوان یکی از راههای مؤثر در ایجاد خلاقیت میتواند علاوه بر رفع نیازهای طبیعی کودک موجب ارتقای حس کنجکاوی، قدرت تجسم و تخیل، اعتماد به نفس و پرورش خلاقیت گردد و به رشد شخصیت، اندیشه، مهارت، کارایی و قدرت سازگاری کودک با محیط یاری رساند.
بسیاری از فیلسوفان و نظریهپردازان تعلیم و تربیت معتقدند که پرورش مهارتهای تفکر خلاق درست مانند مهارت خواندن و نوشتن باید از سالهای کودکی آغاز شود - آیسنر4، - 1994؛ چرا که فراخاندیشی در سالهای شکلگیری شخصیت کودک، یعنی زمانی آغاز میشود که هویت او به عنوان یک شخص متفکر در حال شکلگیری است - فیشر5، . - 1385 برای اینکه خلاقیتی ایجاد و پرورش یابد، بایستی فنون و تکنیکهایی رعایت گردند. محققان حوزهی روان شناسی روشهای گوناگونی را در رابطه با شاخصهای خلاقیت و روشهای پرورش آن ذکر کردهاند که با توجه به آنها میتوان در شکلدهی اندیشهها و جهانبینیهای کودکان کمک کرد. یکی از روانشناسان پیشگام و بانفوذ در معرفی خلاقیت و تحلیل عوامل و عناصر آن بهگونهای قابل سنجش و علمی گیلفورد1950 - 6، 1959، - 1967است.
به اعتقاد وی - - 1967 افراد در چگونگی حساسیتشان به مسأله متفاوتاند.گیلفورد همچنین معتقد است که افراد در تولید اندیشهها باهم تفاوت دارند. به نظر او افرادی که قادراند اندیشههای فراوانی را در زمانی محدود ارائه کنند، افرادی سیال از نظر ذهنی هستند یعنی احتمال بیشتری هست که اندیشههای معناداری تولید نمایند. گیلفورد تأکید دارد تنها در صورتی خلاقیت فرصت بروز مییابد که با مسأله از زاویهای نوین برخورد شود حتماً انعطافپذیری و ابتکار ذهنی وجود داشته باشد.
گیلفورد دو توانایی عمده را در خلاقیت دخیل میداند؛ یکی تفکرواگرا7 و دیگری تفکرهمگرا8 تفکر واگرا یک جستجوی ذهنی است که به دنبال تمام راهحلهای ممکن برای حل یک مسأله است. درحالی که تفکر همگرا به دنبال یک جواب صحیح برای مسأله میگردد. به اعتقاد گیلفورد - - 1967، تفکر واگرا بهطور عمده شامل توانایی سیالی9، انعطافپذیری10، ابتکار11 و بسط12 است. ویژگی تفکر واگرا در این است که روند و خاصیت تفکر منطقی و عادی را ندارد. خطرپذیر و شکگرا است. این تفکر در بررسی یک مسأله قادر است چندین راهحل ارائه کند. در واقع فرد در زندگی روزمره خود دائماً با تولید واگرا به منظور یافتن جوابی همگرا درگیر است.
از سوی دیگر، ابزارهای مختلفی برای پرورش ذهن کودکان وجود دارند که امروزه با پیدایش انقلاب در زمینه فنآوری اطلاعات و ارتباطات، خواندنیهای مختلف - کتاب و مجله - از جایگاه ویژهای برخوردارند. پیوندی که میان کتاب و مطبوعات وجود دارد، پیوندی ریشهدار و قدیمی است و این دو رسانه و محمل فرهنگی، از دیرباز تعامل داشتهاند و در ترویج، تبلیغ، ثبت و نقد دیگری کوشیدهاند - کاشفیخوانساری، . - 1380 خواندنیهای کودکان - از جمله مجلههای کودکان - پیش از هرچیز، دو وظیفهی اصلی برعهده دارند: اول، کودک را آموزش میدهند و شناخت و معرفت لازم را از محیط اطراف به او منتقل میکنند.
