بخشی از مقاله
مقدمه
اکثر حکومتهایی که در طول تاریخ بر پایه معارف شیعه امامیه شکل گرفتهانـد، در پی تحقق اهداف و منویات دین اسلام بودهانـد کـهعمـدتاً در قـرآن و سـنت و سـیرة معصومین: خلاصه میشد. پرداختن به آموزههاي ائمه معصـومین؛ بـهخصـوص در عرصه اندیشه سیاسی براي شناخت هر چه بهتر سیاست از منظر اسلام و شـیعه، امـري مهم و ضروري بهنظر میرسد. از سوي دیگر، در روزگار معاصر که نظریـات متعـددي در حوزه مباحث سیاسی وجـود دارد و بـالطبع هـر یـک نیـز پیـروان خـود را دارنـد، ضرورت دارد شیعه نیز به این موضوع از منظر اعتقادي خود بپردازد و آن را دستمایـه تفکر و اندیشهورزي متفکران و دغدغهمندان دینی قرار دهد.
در این نوشتار به دیدگاههاي سیاسی امام هادي7 که از لابهلاي مناظرات، مکاتبـات، ادعیه، زیارات و بیانات آن حضرت استخراج شده، اشاره میشود. شـرایط بسـیار سـخت سیاسی ـ اجتماعی1 حاکم بـر دوران امـام هـادي و محصـوربودن ایشـان2 از یـکسـو و موقعیت خطیرشان به جهت نزدیکی با ولادت امام موعود شیعه و بالطبع لزوم رويآوردن به تقیه مضاعف، موجب شد که آن حضرت، مجال چندانی براي ارائه دیدگاههاي سیاسی خویش نداشته باشند. به همین دلیل و در جهت پاسخ به هـدف اصـلی مقالـه کـه تبیـین دیدگاههاي سیاسی امام هادي7 است، مجبـور شـدیم برخـی از دیـدگاههـاي کلـی آن حضرت را که هم در عرصه سیاست و هم در غیر حوزه سیاست مصداق و کـاربرد دارد، مورد تحلیل و تفسیر قرار دهیم. به عبـارت دیگـر، مـا از منظـر سیاسـی بـه ایـن سـخنان نگریستهایم و تفسیري سیاسی از آنها ارائه دادهایم؛ همچنان کـه بـا تغییـر منظـر مـیتـوان بسیاري از آیات قرآن کریم را سیاسـی تفسـیر کـرد؛مـثلاً خطـاب عـام قـرآن کـریم کـه میفرماید: »اى کسانی که ایمان آوردهاید، چرا چیزى میگویید که انجام نمیدهیـد؟3.« بـا نگاه سیاسی، معناي متفاوتی از معناي رایج خود میگیرد و آن را ابتدا، متوجه مسـؤولین و صاحبمنصبان حکومتی میکند (رجحان، 1389ش، ص(16؛ اگر چه در مورد سایر مردم نیز قابل انطباق است. بر این اساس، براي تبیین دیدگاههاي سیاسـی امـام هـادي7 لازم
است از منظري متفاوت و با دیدي اجتماعی و سیاسی بـه برخـی گـزارههـاي صـادره از سوي آن حضرت، نگاه کنیم تا بتوانیم به سؤال اصلی تحقیق، پاسخی درخور دهیم.
نکته دیگري که لازم است در مقدمه مورد اشاره قـرار گیـرد، امـا بـه دلیـل ماهیـت کلامی آن و عدم ارتباط مستقیم با دیدگاههاي سیاسی امام در این مقاله بـه آن پرداختـه نشده، این است که امام هادي7 به دلیل حاکمیت شرایط تقیه و عدم دسترسی آسـان مردم به آن حضرت، نگران مسأله امامت بعد از خود بودند. این دغدغه، وقتی بیشتر رخ مینماید که بدانیم امام، فرزندي بزرگتر از امـام حسـن عسـکري7 بـه نـام ابـوجعفر داشتند که در زمان حیات آن حضرت از دنیا رفت. این نگرانی از آن جهت بود که براي بسیاري از شیعیان این پیشفرض به وجود آمده بود کـه امامـت بـه فرزنـد ارشـد امـام پیشین میرسد. ازاینرو، امکان گمراهی آنان وجود داشت.4 به همین دلیل، امام هادي با اشاره به امامت امام حسن عسکري، سعی بـر آن داشـتند تـا زمینـه گمراهـی طیفـی از شیعیان را از بین ببرند.5
رویکرد کلان به سیاست و حکومت
.1 امامان شیعه؛ الگو و مرجع سیاست
امام هادي7 با زیارت جامعه کبیره و زیـارت امیرالمـؤمنین7 در روز غـدیر
(ابن مشهدي، 1419ق، ص(268، اوصاف امام شایسته و عادل را تبیین نمـوده و مـردم را به پیروي از ایشان دعوت کرده است. آن حضرت، در زیارت جامعه، ائمه معصـومین:
را به عنوان صاحبان حقیقی حکومت و کسانی که جوهرة سیاست را به خوبی مـیداننـد، معرفی کردهاند6 و آنها را محور حق دانستهانـد.7 یکـی از زیرمجموعـههـاي ایـن حـق و حقانیت که در مباحـث سیاسـی شـیعه، مـورد توجـه قـرار مـیگیـرد، منازعـات آنهـا بـا حکومتهاي جبار زمان خودشان و حق ولایت و زمامداري است. بنابراین، امـام بـا ایـن بیان، حق ولایت و حکومت را تنها در انحصار معصومین میدانند.
امام هادي در بخش دیگري از این زیارت، راه نجـات مـردم را روي آوردنشـان بـه
8
ائمه اطهار میدانند.طبعاً اولین و مهمترین جلوه رويآوردن به امامان شیعه، پیـروي از
شورستانی اصغري محمدرضا و علیخانی اکبرعلی 7/هادي امام سیاسی هايدیدگاه به نگاهی
167 ش
68پیاپی /شمارةدوم / هجدهم سال
168
دستورات آنها و روش و منش آنها در حوزه سیاست و اجتماع است. دستیابی بـه صـلاح دین و دنیا و برقراري عدالت که قرآن کریم از اهداف رسالت انبیاء بیـان فرمـوده اسـت،9
باید هدف اصلی در هر حکومت دینی باشد و این هدف در پرتو امامت پیشوایان معصوم قابل تحقق است؛ چرا که نظام امامت، جلـوهگـاه کامـل حاکمیـت الهـی و طریقـه نبـوي است10 (جوادي آملـی، 1391ش، ج8، ص.(173 در اندیشـه امـام هـادي7 در امتـداد خلافت معصومین در دوران غیبت، فقها و علماي دین قرار دارند که باید حافظ و پیشـرو راه حق و عدالت باشند و مردم و جامعه را از خطر انحراف، نجات دهند. آن حضـرت در مورد اهمیت نقش علما و فقها معتقد بودند که اگر علماي دین در دوران غیبت نباشند تـا دعوتکننده به دین الهی11 و راهنماییکننده به سوي او باشند و بـا دلایـل مـتقن از دیـن خداوند دفاع کننـد و بنـدگان ضـعیفالایمـان را از دامهـاي شـیطان برهاننـد و همچـون کشتیبانی که مانع از انحراف کشتی به چپ و راست است، دلهاي این افراد را از انحراف حفظ کنند، مردم از دین خدا برمیگردند. به راستی که این دانشمندان نزد خدا برتر از بقیه هستند12 (حسنبنعلی8، 1409ق، ص345؛ طبرسی، 1403ق، ج1، ص.(18
.2 نوع نگاه به دنیا و قدرت
یکی از مهمترین ویژگیهـاي هـر نگـرش و مکتـب سیاسـی کـه خـط مشـیهـا و سیاستگذاریهاي بعدي نیز بر آن مبتنی است، نوع نگاه به دنیا و قدرت و حکومت است.
در جهانبینی اسلامی،اساساً دنیـا و متعلقـات آن کـه قـدرت و حکومـت نیـز یکـی از آنهاست امري گذرا و بیارزش تلقی میشود وصرفاً زمـانی ارزش دارد کـه بتـوان بـه وسیله آن حقی را احقاق یا عدالتی را برپا کرد و یا باطلی را از بین برد.13 امـام هـادي، حاکمان جائر گذشته را اینگونه توصیف میکنند:
بر بلنداي کوهها شـب را بـه سـحر آوردنـد؛ در حـالی کـه مـردان چیـره و نیرومندي از آنان پاس میدادند، ولی آن قله کوهها برایشان سودي نبخشـید؛ از پناهگاههایشان بیرون کشیده شدند و در زیر خاك، قرار گرفتند و چـه بـد جایی را براي رحل اقامت برگزیدند. پـس از آنکـه در قبرهـاي خـود قـرار
گرفتند، فریادزنی بر آنها بانگ زد: کجا رفت آن دستبنـدها؟ کـو آن تـاج و تختها؟ و کجاست آن زر و زیورها؟ کجا رفت آن چهـرههـا کـه بـا نـاز و نعمت، پرورش یافته و مقابل آنها پردههاي گرانبهاي نـازك آویختـه بودنـد؟ هنگامی که از آنها این سـؤال مـیشـود، قبرهایشـان از طـرف آنهـا جـواب میدهند: آن چهرهها هم اکنون محل آمد و شد کرمهاي لاشهخوار شـدهانـد.
عمرهاي دراز خوردند و آشامیدند و اکنون پس از آن همـه عـیش و نـوش، خود خوراك کرمها شدهاند14 (مسعودي، 1385ق، ج4، ص.(94
این نوع نگرش امام هادي7 نشان میدهد که در دستداشتن قـدرت و حکومـت صرفاً براي لذتهاي دنیوي و تسلط بر دیگران ارزش نـدارد و عاقبـت آن پشـیمانی و از دستدادن آخرت است، مگر اینکه در چارچوب کلان » دنیا، مزرعـه آخـرت« بتـوان بـا احقاق حق و اجراي عدالت به بندگان خدا خدمت کرد.
.3 همکاري یا عدم همکاري با حکومت
امام هادي7 اهمیت تقویت حکومـت حـاکم عـادل و تضـعیف حکومـت حـاکم غاصب و جائر را مورد تأکید قرار دادهاند. یکی از یاران ایشان براي آن حضرت، نامهاي نوشت و در مورد کارکردن در دستگاه عباسیان سؤال کرد. امام در جواب فرمودند: اگـر این کارکردن و داخل دستگاه ایشانشدن به اجبار صورت گرفته باشد، مـانعی نـدارد و در این صورت، بنده در پیشگاه خداوند معذور است؛ ولی در غیر این صورت، نـاروا و ناپسند است و ناگزیر اندکش بهتر از زیادش میباشد. او میگوید: به امام عـرض کـردم هدف من از داخلشدن در این دستگاه، یافتن راهی براي ضربهزدن به آنها بـراي انتقـام است ـ در این صورت چه حکمی دارد؟ـ امام در جواب فرمودند: »در این صـورت، نهتنها این کار حرام نیست؛ بلکه اجر و ثـواب نیـز دارد15« (ابـن ادریـس،1410ق، ج3،
