بخشی از مقاله
چکیده
دراستان همدان، فرش منطقه جوزان ازسابقه مشهوری بهره مند است که ازعلل اصلی آن نقشه های جوزان است که دارای طرح های منحصر به فرد آن بوده است. متاسفانه فرش شهرستان ملایر با وجودشهرت قالی جوزان از حیث بررسی مجموعه عناصر و عوامل تعیین کننده ی زیبایی شناسی طرح ونقش کمتر مورد پژوهش قرار گرفته است.در این نوشتار به این مورد توجه شده وبااستفاده از روش تحقیق میدانی و کتابخانه ای، به مطالعه ی موردی زیبایی شناسی نمونه هایی از نقشه قالیهای جوزان، شامل نقشه کوزه ای، گلدانی و تاجدار پرداخته شده است.
همچنین رنگ آمیزی نقشه جوزان که باویژگیهای جغرافیایی منطقه سازگار بوده ویکی از مهمترین بخش های اصلی نقشه جوزان حاشیه خاص آن که از سه قسمت: حاشیه بزرگ، حاشیه کوچک و طره، تشکیل شده، مورد توجه قرارگرفته است. از نتایج این پژوهش برمی آید که اولا ملاک شناخت این نوع نقشه،حاشیه آن و دارا بودن نقاطی در اطراف کلاف هندسی حاشیه ها بوده، ثانیا از منظر زیبایی شناسی، نظم وتعادل، همچنین تناسبات زیبایی شناسانه منجر به هماهنگی تزئینات حاشیه با زمینه فرش شده وبه طور کلی به وجود آمدن سه طرح: تاجدار، کوزه ای و گلدانی بارعایت اصول ومبانی زیبایی شناسی طرح صورت گرفته است.
مقدمه
فرش دستباف با محورهایی همچون طراحی، بافت، رنگرزی مورد شناخت اکثر صاحب نظران و آشنایان آن است. هر چند در پاره ای از موارد پژوهش ها و تالیفات قابل توجهی ارائه شده است. اما هنوز به شدت نیازمند کار و تحقیق است. اکثر تحقیقات انجام یافته در حوزه طرح های شناخته شده بوده به گونه ای که ویژگی های این نمونه های شاخص بیشتر معرفی شده و کمتر آثاری در مورد نقوش سنتی شناخته نشده دیده می شود و هر روزه شاهد فراموشی بخشی از آن ها هستیم. زیبایی فرش ایرانی یکی از عواملی است که باعث ماندگاری آن در جهان هنر شده است. از این رو کوشیدیم مطالعه در خصوص زیبایی شناسی چند نمونه از فرش جوزان که علارغم قدمت هفتصد ساله و زیبایی طرح مهجور مانده و کمتر به آن پرداخته شده است را برگزینیم.
در این طرح حاشیه ثابت و نوع نگاره های داخل متن به صورت طرح تاج دار و کوزه ای و گلدانی سه فصل می باشد و ابداعی از طرح حاشیه در کنار نقشه جغرافیای استان همدان و معرفی برخی از شهرستان های آن با آثار باستانی شاخص بوده همچنین تغییرات سلیقه ای را که در این طرح انجام شده با توجهبه این فرضیه که تزئین منحصر به فرد حاشیه جوزان ملاک اصلی شناخت این طرح می باشد و با استفاده از روش گرد آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی به صورت مصاحبه ای به ارزیابی زیبایی شناسی این طرح پرداختیم. تا شاید گامی در جهت کمک به حفظ این طرح اصیل باشد.
روش تحقیق
روش پژوهش تحلیلی توصیفی و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی - مستند نگاری و مصاحبه - است.
بیان مسئله
نقوش سنتی فرش دستباف در حال فراموشی می باشد. و در مورد معرفی این نمونه فعالیت تحقیقی جامعه ای انجام نگرفته است. معرفی زیبایی و حفظ اصالت این طرح از مهم ترین دغدغه های محقق برای انجام این پژوهش می باشد.
مباحث نظری
زیبا از مصدر زیبیدن دارای معانیی همچون: زیبنده، شایسته، نیکو، جمیل، خوش نما و آراسته است و زیبایی نیز یعنی حالت و کیفیت زیبا که عبارت است از نظم و هماهنگی که همراه عظمت و پاکی، در شیئی وجود دارد و عقل و تخیل و تمایلات عالی انسان را به تحسین وا دارد و لذت و انبساط پدید می آورد و آن امری نسبی است.
نشانه های زیبایی
.1تناسب و توازن .2چینش منظم .3تنوع و تضاد .4گونه گونی رنگها .5پیراستگی از عیوب - خرقانی، . - 19 : 1387 مطالعات فلسفی و نظری درباره زیبایی، دانش زیبایی شناسی را به وجود آورده است. بر این اساس، آن را چنین می توان تعریف کرد که - - زیبایی شناسی شاخه ای از فلسفه است که با طبیعت زیبایی و داوری درباره آن سر و کار دارد - - یا - - گستره ای از دانش است که با توصیف پدیده های هنری و تجربه زیبایی شناختی و تفسیر آن سر و کار دارد - - - عبدالحمید، . - 18 لغت زیبا شناختی در اصل یونانی است و به معنی ادراک است. علم زیبا شناختی به معنای وسیع کلمه به بررسی و روش های احساس محیط و موقعیت فرد در داخل ان می پردازد. از قرن هجدهم زیبایی بیشتر جنبه ی روانشناسانه به خود گرفت.
زیبایی در ارتباط با ادراک دیده شد و بیننده جزیی از این مجموعه به حساب آمد - گروتر، . - 94 :1386 پیتر اسمیت انواع مختلفی برای احساس زیبایی قائل است و معتقد به سه نظام زیبایی شناختی می باشد. در این میان نظام اول زیبایی شناختی از نظر او نظامی است بر اساس تعادل و هماهنگی. نظم، تعادل و تناسب را بیننده نیز به طور خودکار و همین طور که هست درک می کند و آن را زیبا تشخیص می دهد این نوع پیام ها نظام یافته اند - گروتر، . - 107 : 1386 نمادها نیز مفاهیم نسبی دارند و در هر فرهنگ نمادها و در نتیجه زبان و اجزای آن نیز از نسبیت برخوردارند.
فرش از جمله هنرهای کاربردی یا به عبارت بهتر چند وجهی است که در کارکرد های گوناگون خود، از نماد گرایی نیز بهره گیری نموده است. - چیت سازیان، . - 41 :1385 کارل گوستاو یونگ موسس مکتب روانشناسی تحلیلی نیز می گوید واژه یا تصویر، زمانی - - نماد - - است که متضمن چیزی در ماورای معنای آشکار و مستقیم خود باشد. - هوهنه گر، . - 8 :1366 ایرانیان حاشیه را به عنوان اساس و پایه و زیر بنای لازمی تلقی می کنند که طرح زمینه باید بر اثر آن جلوه گر شود.
طراحان قالی در ایران معتقدند که فقدان حاشیه سبب خواهد شد که نظر بیننده منحرف شود و در نتیجه طرح اصلی به عنوان قسمت مهم و اساسی مورد توجه قرار نگیرد. به علاوه این حاشیه در هر طرف باید شامل قسمت وسط که حاشیه اصلی است و یک یا دو، سه حاشیه باریک تر نیز باشد... طرح زمینه قالی، یعنی محلی که حاشیه مانند قالبی آن را در بر گرفته، نیز محدود به رسوم و قواعد است. نخستین و مهمترین این قواعد تعادل است.
نیمه چپ و نیمه راست قالی باید عینا مثل هم باشد. - ادواردز،. - 44-1368:5 یکی از مهمترین بخشهای اصلی نقشه که به صورت قابی دور نقش اصلی قالی را احاطه می نماید و از ویژگی های قالی ایران به شمار می رود حاشیه است. حاشیه قالی معمولا از سه قسمت تشکیل می شود که عبارتند از طره، حاشیه کوچک و حاشیه بزرگ که این مجموعه معمولا یک ششم عرض قالی را اشغال می کند. حاشیه کوچک دو طرف حاشیه بزرگ را احاطه کرده و طره دو طرف حاشیه کوچک قرار میگیرد. از تقسیم حاشیه بزرگ به دو قسمت، حاشیه کوچک تشکیل می شود و از تقسیم حاشیه کوچک به دو قسمت، طره تشکیل می شود.
در کنار طره بیرونی لوار قرار دارد و بعد از آن شیرازه قرار می گیرد. از نقاط تمایز نقش جوزان با سایر نقشه ها می توان به این مورد اشاره کرد که در طرح جوزان حاشیه کاملا هندسی و متن آن اسلیمی و گردان می باشد در صورتی که در نقشه های دیگر طرح حاشیه و متن با یکدیگر همخوانی دارد. یکی از ملاک های اصلی شناخت این طرح حاشیه منحصر به فرد آن است که در حاشیه بزرگ آن کلاف های هندسی به صورت گره طراحی شده و به نام پیچ نامگذاری شده است. همچنین در اطراف این کلاف ها نقطه های قرار دارد که یکی دیگر از ویژگی های شناخت حاشیه نقشه جوزان به شمار می رود. در این حاشیه از یک نوع گل استفاده شده که در اصطلاح محلی به گل مورینه معروف است.
