بخشی از مقاله
چکیده
ساباط از جمله عناصر تشکیل دهنده شهرهای ایرانی است که دارای قدمت تاریخی و کارکردهای گوناکون است. با پیمایش در بافت تاریخی شهرهای ایران به معابری برمیخوریم که بخشهایی از آن سرپوشیده است. این قسمت از معبر که سرپوشیده است، ساباط نام دارد. ساباط ها برای گذر عموم مردم است و در نقاط مختلف یک شهر و در شهرهای مختلف ایران و در اقلیم های متفاوت وجود دارد. ساباط ها یک فضای مکث شهری هستند که مردم را در برابر گرما و سرما محافظت می کنند و امنیت محلات و شهرها را تامین مینمایند. سیمای شهر را یکپارچه کرده و مقاومت بناها را افزایش می دهند. اما امروزه امکان ساخت ساباط در شهرسازی معاصر ایران فراهم نیست. لازم است با تدوین ضوابط شهرسازی امکان ساخت و حضور ساباط در فضاهای شهری تداوم یابد.
واژههای کلیدی: ساباط، معماری سنتی، معماری بومی، شهرسازی، بافت شهری
-1 مقدمه
عناصر و اجزا معمار ی ایران در طول زمان بر پیکره آن پدید آمده و رشد کرده و تکامل یافته است. ساباط یکی از این عناصر معماری است که نمود شهری دارد و در جای جای شهرهای مختلف ایران پدید آمده است. در این مقاله به تاریخچه و کارکردهای مختلف ساباط در معماری ایران پرداخته میشود و به جای خالی آن در شهرسازی معاصر اشاره میکند.
-2 تاریخچه ساباط
-1-2 در فرهنگنامه
این واژه که تقریبا به همه ی زبان های خاوری وباختری وآرامی وایرانی وفرنگی وتازی رفته در زبان های ایرانی ومن جمله فارسی ریشه ی کهن دارد. - معین - 1350 جزء اول آن"سا"به معنای آسایش وجزءدوم آن پسوند"باط"نمودار ساختمان وبناوآبادی وعمارت است ودرآخر بسیاری از واژه ها چون رباط و کاربات وخرابات وغیره آمده وروی هم رفته به جای آسایشگاه واستراحتگاه امروز به کار می رفته است. - دهخدا - 1324
-2-2 در تاریخ
در تاریخ یزد در چندجا آمده است که فلان امیر یا فلان خواجه در کنار خانقاه یا مسجد خود چند ساباط ساخت - جعفری - 1343 ولی امروز ساباط را به طور خاص برای بنای سرپوشیده کوچکی به کار می برند که بر روی جاده های بیرون شهر و یا کنار آن ها ساخته شده و منحصر است به چند تختگاه و یک آب انبار و گاهی یک یا دو اطاق کوچک که تنها می توان به منظور رفع خستگی و اندکی آسودن پس از پیمودن راه خسته کننده آن را مورد استفاده قرار داد. در راه های کویری چون آبادی نبوده قسمتی از راه را می پوشاندند تا قافله در آنجا استراحت کنند این محل ها را نیز ساباط می گفتند.
-1-3 در معماری
ساباط ها از عناصر مهم شهری هستند و کوچه ای سرپوشیده می باشند که هم در شهرهای گرمسیری و هم در شهر های سردسیری یافت می شوند. برای ایجاد ساباط بخش هایی از کوچه ها را سرپوشیده می کردند. به طور کلی ساباط به بناهایی که به منظور آسودن چه در شهر وچه در بیرون آن به پا می شده اطلاق می شده است که از مصادیق آن فضای سرپوشیده در معابر شهری می باشد. - پیرنیا - 1372 - شکل - 1
-3 کارکردهای ساباط
-1-3 فضای آسایش
تا فضایی برای آسایش رهگذران از سرما وگرما فراهم آید. در تابستان گرم سایهسار ساباط با ایجاد اختلاف دما موجب کوران هوا و باعث خنکی فضای ساباط می گردد همچنین در زمستان به دلیل پوشیده بودن مسیر و محصوریت فضای ساباط، هوای آن گرمتر از هوای بیرون می باشد.
-2-3 تامین امنیت
ساباط ها برای تامین امنیت ساکنان نقش مهمی ایفا می کنند و سد ناپیدایی برای حضور غریبه ها هستند. مانعی در برابر عبور و مرور سواره نظام هستند. - شکل - 2ضمن آنکه امکان حضور مردم محله را به طرفین معبر بدون آنکه در معبر ظاهر شوند را فراهم میکند. بازشوهای ساباط جایگاه مناسبی برای دیده بانی معابر شهری است و این بازشوها امکان پرتاپ تیر و سنگ و ریختن مایعات داغ و غیره را به دشمن مهاجم فراهم می کند. - شکل - 3
